A. J. Tuychiyev Iqtisoiyot fanlari doktori, professor

Xom ashyoni sotib olish davri va qiymati 
Detallar sotib olingan 
sana 
dona 
Har birining 
qiymati 
Umumiy summa 
7 mart 
15 
23500 
352500 
15 mart 
18 
27000 
486000 
28 mart 
12 
28300 
339600 
Jami 
45 
1178100 
Oy oxiriga qoldiq, dona 
13ta 
Oy oxiriga qoldiq, so’mda 
13*23500 = 305500 
Oy davomida qabul qilingan detallar qiymati 
Minus: oy oxiridagi qoldiq 
Mahsulot tannarxiga olib borilgan detallar tannarxi 
1178100 
305500 
872600 
«ZIYONUR AUDIT» auditorlik tashkiloti auditori tekshirishda buxgalter 
qaysi usuldan foydalanib materiallarni tannarxga olib borayotganligiga e’tibor 
bergan. Yuqoridagi misolda korxonada hisob siyosatiga muvofiq FIFO usulidan 
foydalanish lozim bo’lsada, unga rioya qilinmagan. Bu erda oy oxiriga qoldiq 
366600 so’m (12*28300+1*27000) bo’lishi lozim edi. Tabiiyki, mahsulot 
tannnarxida ham 61100 so’m tafovut vujudga keladi. Bu mahsulot tannarxini 

---

327 
oshishini ta’minlab to’lanishi lozim bo’lgan soliqni kamaytiradi. Bu esa ancha 
salbiy vaziyatga olib kelishi mumkin. 
Ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lgan mehnat haqi xarajatlarining tarkibi 
«Xarajatlar tarkibi to’g’risidagi Nizom»da batafsil berilgan. (1.2.1-1.2.3.(1.2.3.1-
1.2.3.8)-1.2.5.(1.2.5.1-1.2.5.4)-1.2.7 bandlar). 
Mahsulotlar tannarxining mazkur elementini tekshirishda aniqlanadigan 
asosiy xato-bu xarajatlarning ishlab chiqarish yo’nalishi tamoyiliga
 
rioya 
qilmaslikdir. Auditor ish haqi hisoblashga doir dastlabki hujjatlar (ish vaqtini 
hisobga 
olish 
tabeli,ishbay 
ishlar 
uchun 
naryadlar,hisoblashuv-to’lov 
vedomostlari)ni tekshirish chog’ida boshqa faoliyat turlari (qurilish,madaniy-
maishiy va sh.o’)da band bo’lgan xodimlarning mehnatiga haq to’lash 
xarajatlarining asosiy faoliyatdagi mahsulotlar tannarxiga qo’shilish faktlarini 
aniqlashi kerak. Bunga 6710-«Mehnat haqi bo’yicha xodimlar bilan hisob-
kitoblar» va 6720-«Deponentlangan mehnat haqi» schyotlarining krediti bo’yicha 
ma’lumotlarning ishlab chiqarishga olib borilgan qismini, yig’ma mehnat haqi 
vedomostining uni hisoblash qismi bo’yicha jami ko’rsatkichlari bilan solishtirish 
orqali erishiladi. Qoidaga ko’ra, yig’ma vedomostning jami ma’lumotlari, ishlab 
chiqarish xarajatlarini hisobga oladigan schyotlarning debeti bo’yicha 
ma’lumotlarga qaraganda ko’p bo’lishi lozim. 
Auditor xatoliklarni aniqlash bilan birga ish haqi hisoblashda maqbul yo’llar 
bo’yicha takliflar ham berishi lozim. Masalan, TEH-KOMPUTER PLUS 
korxonasida 15 ta ishchi band bo’lib, soatbay ish haqi stavkasi – 1500 so’m va bu 
normativ stavka bo’lib xizmat qiladi. Shu bilan birga korxonada premiyali 
(rag’batli) to’lov turi ham mavjud, unga ko’ra 100% dan oshgan samaradorlik 
darajasining yarmi miqdorida soatbay ish haqiga nisbatan to’lanadi, ya’ni agar 
samaradorlik darajasi 110% ni tashkil etsa, soatbay ish haqi 1575 
(1500+1500*5%) so’mni tashkil etadi. Oy davomida korxonada 154 ta kompyuter 
172 soatda yig’ildi. Normativ bo’yicha esa soatiga 0,7 ta kompyuter yig’ilishi 
lozim edi. Bunda norma bo’yicha korxonada 120ta kompyuter yig’ilishi lozim edi. 

---

328 
Korxonada esa soatiga 0,9 (154:172) ta kompyuter yig’ilgan. Ya’ni samaradorlik 
130% ni (0,9:0,7) tashkil etgan. Ishchilarga norma doirasida 258000 (172*1500) 
so’m to’lanadi, shu bilan birga 38700 (172*1500*15%) so’m rag’batlantirish 
summasi ham to’lanadi. Korxonalarda bunday usullarni qo’llash korxona 
samaradorligini oshirishda albatta sezilarli ta’sir ko’rsatadi. 
Ishlab chiqarishga taalluqli ijtimoiy sug’urta ajratmalari elementiga 
byudjetdan tashqari majburiy fondlarga qonunchilik bilan belgilangan me’yorlarga 
muvofiq ajratiladigan to’lovlar kiradi. Masalan, mehnat haqi fondidan sug’urta 
fondiga majburiy ajratmalar, nodavlat pensiya jamg’armalariga, ixtiyoriy tibbiy 
sug’urta va sug’urtaning boshqa turlariga ajratmalar, bandlik xizmatiga ajratmalar 
shular jumlasidandir. Bunday ajratmalarning mahsulotlar tannarxiga olib 
borilishini tekshirishda byudjetdan tashqari fondlarga to’lanadigan badallarni 
hisoblab chiqarish manbalarining mehnat haqi fondining o’zini hisoblab chiqarish 
manbasiga bevosita bog’liq ekanligiga e’tibor berish zarur. Boshqacha qilib 
aytganda, to’lov manbasi qanday bo’lsa, badallarni to’lash manbasi ham shunday 
bo’ladi, bu esa yoxud tannarx,yoxud korxonaning o’z xususiy mablag’lari bo’lishi 
mumkin. Masalan, tekshiruv jarayonida auditor asosiy ishlab chiqarishda 
ishlaydigan ishlovchiga bergan 80000 so’mlik moddiy rag’batlantirish summasi 
hamda shu summaga nisbatan hisoblangan byudjetdan tashqari fondlarga to’lovlar 
summalari(ijtimoiy sug’urta fondiga 24%- 19200 so’m, bandlik xizmatiga 2,5% - 
2000 so’m) ham mahsulot tannarxiga olib borilgan(Dt 2010 Kt 6710 - 80000 s ,Dt 
2010 Kt 6520 - 19200 so’m,Dt 2010 Kt 6530 - 2000 so’m).Auditor ushbu xo’jalik 
muomalalari bo’yicha tuzilgan schyotlar korrespondentsiyasini noto’g’ri deb 
topib,jami 101200 so’mga mahsulot tannarxi asossiz oshirilgan va natijada soliqqa 
tortiladigan baza shu summaga kamaytirilganligini isbotladi. 
Moddiy rag’batlantirish summasi ( 80000 s) va u bo’yicha hisoblangan 
barcha ajratmalar (19200 s) mahsulot tannarxiga qo’shilmasdan,korxonaning o’z 
mablag’lari ya’ni moddiy rag’batlantirish uchun ajratilgan fond hisobidan 
qoplanishi kerak. 

---

329 
Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan asosiy vositalar va nomoddiy 
aktivlar eskirishi elementi bo’yicha xarajatlar tarkibiga asosiy ishlab chiqarish 
vositalarining, shu jumladan moliyaviy lizing asosida olinganlarni ham qo’shgan 
holda dastlabki (tiklash) qiymatiga nisbatan belgilangan tartibda tasdiqlangan 
me’yorlar, 
jadallashtirilgan 
amortizatsiyani ham 
qo’shib, hisoblangan 
amortizatsiya ajratmalari (hisoblangan eskirish) summalari kiradi.
Ta’kidlash joizki, №5 -«Asosiy vositalar»nomli BHMSga muvofiq asosiy 
vositalarga amortizatsiya hisoblashning quyidagi usullari tavsiya qilinadi: