Dastlabki qiymat - qoldiq qiymat = 800000 – 50000 = 12,5 s
ish birligi hajmi 60000
Bir yilda ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori 12,5 so’mga ko’paytirilib, bir
yillik amortizatsiya summasi aniqlanadi. Masalan, stanok birinchi yili 10000 ta
mahsulot ishlab chiqarish rejalashtirilgan. Demak, birinchi yil uchun amortizatsiya
summasi:
10000 ta x 12,5 = 125000 so’m.
3. Asosiy vositalar foydali xizmat qilish muddati davomidagi yillar sonining
yig’indisi bo’yicha hisobdan o’chirish usuli (kumulyativ usul) muayyan asosiy
vositaning foydali xizmat qilish muddati davomidagi yillar yig’indisi asosida
aniqlanib, ushbu yig’indi hisob-kitob koeffitsienti uchun maxraj qilib olinadi.
Foydali xizmat qilish muddati davomidagi yillar soni esa surat qilinib, kamayib
borish tartibida teskari joylashtiriladi. Masalan, stanokning xizmat muddati 5 yil.
Xizmat yillari yig’indisi (kumulyativ son) 15 ga teng (1+2+3+4+5 q 15). Har yil
uchun amortizatsiya hisoblash koeffitsienti esa quyidagicha bo’ladi (2.4-jadval).
So’ngra har bir koeffitsient (kasr) amortizatsiyalanadigan qiymatga
ko’paytirilib, tegishli yil uchun amortizatsiya summasi aniqlanadi.
Amortizatsiya hisoblash jadvali
Yillar
1 - y
2 - y
3 - y
4 - y
5 – y
Koeffits
enti
_5_
15
_4_
15
_3_
15
_2_
15
_1_
15
331
4
.
Kamayib boruvchi qoldiq usuli kumulyativ usuldagi tamoyilga asoslangan
bo’lib, istalgan qat’iy stavka (%) qo’llanilishi mumkin. Bunday stavka (%) sifatida
ko’p hollarda bir tekis (to’g’ri chiziqli) usulda qo’llaniladigan amortizatsiya
me’yorining ikkiga ko’paytirilgan miqdori olinadi va har yil boshidagi qoldiq
qiymatidan shu yil uchun eskirish summasi hisoblab chiqariladi.
Auditor korxonada qo’llanilayotgan amortizatsiya hisoblash usuli bo’yicha
hisob-kitoblarning to’g’riligini ham tekshirishi zarur. Shuningdek, asosiy vositalar
ob’ektlari bo’yicha amortizatsiya ajratmalari hisoblash usulidan qat’iy nazar, yil
davomida har oyda yillik summaning 1/12 qismi hajmida hisoblab borilganligini
aniqlash kerak. Asosiy vositalar bo’yicha amortizatsiya ajratmalari qaysi hisobot
davridan hisoblangan bo’lsa, buxgalteriya hisobi va hisobotda shu davrda aks
ettirilishi, hamda korxonaning hisobot davridagi moliyaviy natijasi qanday
bo’lishidan qat’iy nazar (foyda yoki zarar) hisoblanishini ham nazarda tutish zarur.
Bulardan tashqari, xo’jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan, ishlab chiqarish
ahamiyatiga ega bo’lgan nomoddiy aktivlarning dastlabki qiymati va foydali
xizmat qilish muddati (biroq xo’jalik yurituvchi sub’ektning faoliyat qilish
muddatidan oshmagan muddat)dan kelib chiqib hisoblangan, me’yorlar bo’yicha
har oyda mahsulot (ish, xizmat)lar tannarxiga olib boriladigan eskirish summalari
ham ushbu elementga kiradi. Bunda auditor foydali xizmat qilish muddatini
aniqlash imkoni bo’lmagan nomoddiy aktivlar bo’yicha eskirish me’yori besh yil
muddat hisobidan kelib chiqib aniqlanishini, biroq bu muddat xo’jalik yurituvchi
sub’ektning faoliyat muddatidan oshib ketmasligini nazarda tutishi kerak.
Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan boshqa xarajatlar
ro’yxati
«Xarajatlar tarkibi.... to’g’risidagi Nizom»da batafsil keltirilgan. Jumladan, ishlab
chiqarish jarayonlariga xizmat ko’rsatish xarajatlari; ishlab chiqarishni xom ashyo,
materiallar, yonilg’i, energiya, dastgohlar, moslamalar va boshqa mehnat vositalari
hamda buyumlari bilan ta’minlash xarajatlari; asosiy ishlab chiqarish vositalarini
ishchi holatida saqlash xarajatlari; asosiy ishlab chiqarish vositalarini xo’jalik usuli
bilan barcha turdagi (joriy, o’rta, kapital) ta’mirlashlar ishlab chiqarish
332
xarajatlarining tegishli moddalari bo’yicha mahsulot (ish,xizmat)lar tannarxiga
kiritiladi.
Bundan tashqari, zarur hollarda ayrim tarmoqlar xo’jalik yurituvchi
sub’ektlari O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligining ruxsati bilan kapital
ta’mirlash ishlarini bajarish uchun zahira (manba) yaratishlari mumkin. Ushbu
zahirani yaratish uchun qilingan ajratmalar ham mazkur element tarkibida aks
ettiriladi va ko’zda tutilayotgan xarajatlar qiymati hamda har bir asosiy vosita
ob’ektini kapital ta’mirlashning davriyligidan kelib chiqqan holda aniqlanadi.
Zahira uchun ajratmalar me’yori har hisobot yili oxirida qayta ko’rib chiqilib,
zarurat bo’lganda yangi moliya yili uchun o’zgartirilishi (ko’paytirilishi yoki
kamaytirilishi) mumkin. Agar kapital ta’mirlash uchun yaratilgan zahira
mablag’larining summasi mazkur ob’ektni ta’mirlash uchun qilingan haqiqiy
xarajatlar summasidan ortiqcha bo’lsa, oshib ketgan summa bo’yicha tuzatish
kiritilishi kerak; agarda haqiqiy xarajatlar zahiradagidan oshib ketsa, u holda oshib
ketgan summa «Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan boshqa xarajatlar»
elementi tarkibida aks ettiriladi.
Yong’indan saqlash va qo’riqlashni hamda xo’jalik yurituvchi
sub’ektlarning texnikadan foydalanish qoidalarida ko’rsatilgan boshqa maxsus
talablarni ta’minlash, ular faoliyatini nazorat qilish xarajatlari ham tekshiriladi.
Idoradan tashqari qo’riqlash xarajatlarini, bunday qo’riqlash talab
qilinadigan mazkur ishlab chiqarishga maxsus talablar mavjud bo’lgandagina,
mahsulotlar tannarxiga kiritish mumkin.
«Xarajatlar tarkibi..... to’g’risidagi Nizom»ga muvofiq ishlab chiqarish
faoliyatiga taalluqli joriy ijaraga olish bilan bog’liq xarajatlar ham mahsulotlar
tannarxiga kiritiladi. Ijara to’lovlarini mahsulotlar tannarxiga kiritish bo’yicha
Nizomda hech qanday cheklashlar ko’zda tutilmagan. Xususan, joriy tartibda
ijaraga olingan asosiy vositalarni ta’mirlash xarajatlarini hisobdan o’chirish
ko’plab munozarali masalalarni yuzaga keltiradi.
333
O’zbekiston
Respublikasi
Fuqarolik
Kodeksining
548-moddasida
belgilangan, ijaraga olingan asosiy vositalarni saqlash bo’yicha umumiy qoidalarga
muvofiq agarda qonun yoki shartnomada boshqacha tartib belgilangan bo’lmasa,
ijaraga oluvchi mol-mulkni yaxshi holda saqlashi, ijaraga olingan mulk-mulkni o’z
hisobidan joriy ta’mirlashi va saqlash bo’yicha boshqa xarajatlarni qilishi lozim.
O’z navbatida, agar qonun hujjatlari yoki shartnomada boshqa tartib nazarda
tutilgan bo’lmasa, ijaraga beruvchi ijaraga topshirilgan mol-mulkni o’z hisobidan
ta’mirlashi shart (547-modda). Shunday qilib, shartnomada ta’mirlash ishlari
ko’rsatilmagan bo’lsa, O’zRFK 547 va 548 moddalariga muvofiq ish tutiladi.
Audit o’tkazish jarayonida tahliliy amallar o’tkaziladi, zaruratga qarab ijara
shartnomalari yuridik ekspertizadan o’tkaziladi. Masalan, auditor tekshiruv
chog’ida ijaraga olingan binoni ta’mirlash xarajatlarining tannarxga olib borilishi
bilan bog’liq muomalani aniqlagan. Ammo shartnomada barcha turdagi mol-
mulklarni ijaraga beruvchi tomon ta’mirlashi ko’rsatilgan. Demak, ijaraga oluvchi
binoni ta’mirlashga doir xarajatlarni tannarxga asossiz kiritgan. Agar shartnomada
bunday holat ko’rsatilmaganda edi, unda korxona O’z.R.F.K ning 610-moddasiga
muvofiq ta’mirlash xarajatlarini o’z hisobidan amalga oshirib, mahsulot (ish,
xizmat)lar tannarxiga kiritgani asosli hisoblanar edi.
Ishlab chiqarish tarmog’ini, jumladan, xarajatlar, olingan mahsulotlar va
ularning tannarxini tekshirish korxona yillik hisobotining 5-S shakli («Korxona
sarf-xarajatlari to’g’risidagi») ma’lumotlarini o’rganishdan boshlash maqsadga
muvofiq.
Auditorlik tekshiruv o’tkazilayotgan davrga ko’ra, barcha xarajatlar yoki
ularning ayrim turlari tekshirilishi mumkin; mahsulotlar tannarxi, har mahsulot
sotilganda tayyor mahsulotning chiqib ketishi, ya’ni 2810 - schet “Tayyor
mahsulot” schetidan chiqib ketadigan mahsulot qiymatiga nisbatan olinadi.
Ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxini tekshirish uchun korxona «ishlab
chiqarilgan mahsulotlar tannarxi» shakli va moliyaviy natijalar to’g’risidagi
hisobot ma’lumotlari taqqoslanadi. Tafovutlar aniqlangan hollarda ularning
334
sabablarini aniqlash, xususan, bular kelgusidagi xarajatlarni sun’iy ravishda oshirib
ko’rsatish maqsadida oldindan bilgan holda tannarxni hisobotda oshirib ko’rsatish
natijasi yoki boshqa xatoliklarning oqibati ekanligini aniqlash zarur. Bulardan
tashqari xarajatlarning tannarxga to’g’ri va o’z vaqtida olib borilishi ham
tekshiriladi.
Tekshirishning muhim bosqichi sotilgan tayyor mahsulotning tannarxini
to’liq va to’g’ri hisobdan chiqarilganligini aniqlashdan iborat. Mahsulotlarning
tannarxiga bilvosita va yordamchi xarajatlarning to’g’ri taqsimlanganligini
aniqlash audit o’tkazishdagi asosiy tekshirilishi zarur jarayon hisoblanadi.
Mahsulotga qilingan xarajatlarni tekshirishda va mahsulotlar tannarxini
tahlil qilishda: mahsulotlarning haqiqiy tannarxi reja tannarxi bilan taqqoslanadi;
ayrim mahsulot turlaridan zarar ko’rish sabablari; xarajatlarning ayrim mahsulotlar
va tugallanmagan ishlab chiqarishlar turlariga to’g’ri olib borilganligi; buxgalteriya
hisobi schyotlarini yopish tartibiga rioya qilinishining asoslanganligi kabilar
aniqlanadi. Bulardan tashqari, umum ishlab chiqarish va ta’mirlash xarajatlarining
tannarx ob’ektlariga to’g’ri taqsimlanganligi 2510- «Umum ishlab chiqarish
xarajatlari» schyoti va ushbu xarajatlarni taqsimlash hisob-kitobi ma’lumotlariga
muvofiq tekshiriladi.
Yoqilg’i-moylash materiallarining sarflanishi tasdiqlangan me’yorlar va
bajarilgan ishlar hajmidan kelib chiqib, mashina va uskunalarning (yoqilg’i bilan
ishlaydigan bo’lsa) hisob varaqalariga asosan aniqlanadi. Shuningdek, me’yoridan
oshiqcha sarflangan yoqilg’i-moylash materiallarining qiymati aybdor shaxslar
zimmasiga olib borilganligini ham aniqlash zarur.
Mahsulot tannarxining to’g’ri hisoblanishi, xususan, xarajatlar bir qismining
asossiz ravishda yordamchi xo’jaliklar yoki tugallanmagan ishlab chiqarishga olib
borilishi hisobiga tovar mahsulotlar tannarxining sun’iy tarzda pasaytirilish
holatlari yo’qligi aniqlanadi.
335
Ishlab chiqarish jarayonida brakka hisobdan chiqarilishini tekshirishda
yaroqsiz mahsulotlarni hisobdan chiqarish dalolatnomasining o’z vaqtida va to’g’ri
rasmiylashtirilishi aniqlanadi.
Shuningdek, yaroqsiz holga kelgan mahsulotlar qiymatini aybdor
shaxslardan undirish bo’yicha choralar ko’rilganligini hamda ularning korxona
zarariga yozilib hisobdan o’chirilishi holatlarining yo’qligi aniqlanadi. Bulardan
tashqari, mahsulotlar tannarxini pasaytirish imkoniyatlari va moddiy, moliyaviy va
mehnat resurslari sarflanishida xo’jasizlik holatlarini bartaraf qilish maqsadida
tahlil o’tkazish zarur. Bundan material va mehnat xarajatlari hamda tannarx tarkibi
xarajat moddalari bo’yicha tahlil qilinadi.
Kalkulyatsiya - bu ayrim turdagi mahsulotlar birligining yoki butun tovar
mahsulotlarning tannarxini aniqlash usulidir. Kalkulyatsiya muayyan turdagi
mahsulotga nisbatan xarajatlarni guruhlash usuli sifatida, ishlab chiqarish
jarayonining istalgan bosqichida mahsulotlar tannarxining har bir tarkibiy
elementini kuzatib borish imkonini beradi. Shu boisdan, mahsulotlar birligining
tannarxini hisoblashni tekshirish ishlab chiqarish xarajatlari auditining muhim
bo’lagi hisoblanadi.
Auditor xarajatlarning sarf-xarajat moddalari bo’yicha ularning maqsadi va
vujudga kelish joylariga qarab guruhlanishini hamda bevosita yoki bilvosita yo’l
bilan mahsulotlarning har bir turiga olib borilishini bilishi zarur. Iqtisodiyot
tarmoqlarida sarf-xarajatlar tarkibi turlicha va tegishli tarmoq (yoki tarmoqlararo)
yo’riqnomalar va uslubiy tavsiyalar bilan belgilanadi.
Mahsulotlar tannarxini hisoblashni tekshirishda auditor quyidagilarning
to’g’riligini aniqlaydi:
*
mahsulot
ishlab
chiqarish
(ish,xizmat)
uchun
qilinadigan
xarajatlarning turkumlanishini;
*
xarajatlarni kalkulyatsiya moddalari bo’yicha hisobga olish va
hisobdan chiqarish (taqsimlash);
*
yaroqsizlik (brak) dan va bekor turib qolishdan ko’rilgan yo’qotishlar;
336
*
tugallanmagan ishlab chiqarishni aniqlash;
*
bilvosita sarflarni taqsimlash;
*
xarajatlarni hisobga olish va mahsulotlar tannarxini hisoblash
usullarini qo’llash;
*
ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olishga doir schyotlarning
o’zaro boglanishi (korrespondentsiyasi)ni tuzish;
*
ishlab chiqarish xarajatlarining yig’ma, analitik va sintetik hisobini
yuritishni;
*
xarajat schyotlari bo’yicha analitik va sintetik hisob yozuvlarining
bosh daftar hamda balansdagi yozuvlarga mos kelishi.
Mahsulotlar tannarxini hisoblashda har xil usullar qo’llaniladi. Sanoat ishlab
chiqarishida tannarx hisoblash quyidagi usullarda amalga oshiriladi: oddiy usul,
normativ usul, buyurtmalar usuli, bosqichlar usuli.
Auditorlik tekshiruvining vazifalaridan biri - tanlangan kalkulyatsiyalash
usulining asosliligini tasdiqlashdan iborat.
Xarajatlar mahsulotlar tannarxiga olib borilish xususiyatiga ko’ra muayyan
mahsulot tannarxiga to’g’ridan-to’g’ri olib boriladigan bevosita va bilvosita
xarajatlarga bo’linadi.
Bilvosita xarajatlar ko’p elementli bo’lib, hisob yuritish siyosati to’g’risidagi
buyruqda belgilangan qaysidir ko’rsatkichga mutanosib ravishda alohida mahsulot
turlari o’rtasida taqsimlanadi. Qanday ko’rsatkichga mutanosib taqsimlash usulini
har bir korxona tarmoq xususiyatidan kelib chiqib mustaqil aniqlaydi. Masalan,
sanoatda mutanosib taqsimlash ko’rsatkichi sifatida quyidagilar qo’llaniladi:
*
asosiy ish haqi;
*
qurilmalarni saqlash va ishlatish uchun qilinadigan smeta (normativ)
xarajatlar;
*
mahsulot massasi va hajmi;
*
ishchilar tomonidan ishlangan kishi-soatlar;
*
qurilmalarning mashina-soatlar soni.
337
Auditorning vazifasi korxona hisob siyosatida qabul qilingan va amalda
qo’llanilayotgan bilvosita sarflarni taqsimlash usulining to’g’riligini tasdiqlashdan
iborat.
Bir necha turdagi faoliyat bilan shug’ullanuvchi (har xil mahsulot ishlab
chiqaruvchi) korxonalar bilvosita xarajatlarini ular o’rtasida taqsimlamaydigan
holatlar auditorlik amaliyotida tez-tez uchrab turadi. Bunday hollarda har xil
mahsulotlar tannarxlarining buzib ko’rsatilish hollari sodir bo’ladi, haqiqiy
moliyaviy natijalar yashiriladi.
Dostları ilə paylaş: |