A. J. Tuychiyev Iqtisoiyot fanlari doktori, professor
Xodimlar bilan mehnat haqi va boshqa muomalalar bo’yicha hisob-
Yüklə 2,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
16.4. Xodimlar bilan mehnat haqi va boshqa muomalalar bo’yicha hisob-
kitoblarni tekshirish Korxonalar amaliyotida mehnatga haq to’lash bo’yicha quyidagi kamchiliklar ko’proq uchraydi: oylik maoshlari va stavkalar hajmining shtat jadvali va lavozim maoshlari sxemasida belgilanganidan oshib ketishi; ish haqiga har xil qo’shimcha va ustamalarning noqonuniy tayinlanishi; qo’shib yozishlar; ishbay rastsenkalarning oshirib ko’rsatilishi; ishchilar va muhandis-texnik xodimlar mehnatiga haq to’lash uchun belgilangan ish haqi fondi hisobidan kotibalar, shaxsiy haydovchilar va har xil boshqaruv xizmati xodimlariga xaq to’lash kabilar. 373 Noqonuniy qo’shimcha haq belgilash, ayrim hollarda hisoblangan mehnat haqini o’zlashtirish, o’zlashtirish maqsadida material qiymatliklarni sotib olish yoki smetada ko’zda tutilmagan xarajatlarni yopish uchun soxta xodimlarni ishga qabul qilish hollari ham uchraydi. Auditor dastlabki hujjatlar va hisobotlarni bevosita ish joylarida puxta tahlil qilish yo’li bilan quyidagilarni aniqlaydi: ish haqi to’lash uchun pul olishda bankka taqdim qilinadigan ma’lumotlar to’g’riligi va olingan pul mablag’larining belgilangan maqsadda ishlatilishi, ish haqi fondidan oshiqcha haq to’lashga ruxsat berish tartibiga rioya qilinishi, ish haqi fondi mablag’larining oshiqcha sarflanishiga yo’l qo’yilish sabablari ya’ni butunlay noto’g’ri, qalbakilashtirilgan, ko’pchilik hollarda reja topshiriqlarini bajarganlik va oshirib bajarganlik uchun deb noqonuniy mukofot olish maqsadida qilinadigan hisobot ma’lumotlarini oshirib ko’rsatish kabilar. Qo’shib yozish oqibatida haqiqatda bajarilmagan ishlarga ish haqi to’lash, xom ashyo, materiallar, yoqilg’ilar va boshqa resurslarni hisobdan chiqarish, natijada talon-taroj qilish hollari ko’p uchraydi. Xodimlar soni va ularning toifalari bo’yicha ish haqi fondining hajmi xo’jalikning biznes-rejasida belgilanadi. Ish haqi qishloq xo’jaligida mahsulot (ish, xizmat)lar tannarxida salmoqli o’rin egallaganligi sababli auditor ish haqi fondini tekshirishga alohida e’tibor qaratishi lozim. Tekshiruv boshlanishidan oldin auditor xo’jalikda tasdiqlangan ish haqi fondining hajmini va uning biznes-rejaga to’g’ri kelishini aniqlashi zarur. Ish haqi fondining haqiqiy sarfi “Xodimlarning toifalari va hisoblangan ish haqining tarkibi bo’yicha ma’lumot” (19-shakl bo’yicha hisob-kitoblar bajariladigan jadval), “Xodimlar, yollangan va chetdan jalb qilingan shaxslar ish haqi fondini hisobga olish vedomosti” (20-shakl), hisob-kitob to’lov vedomostlari va ish haqi hisoblash uchun asos bo’lgan boshqa dastlabki xujjatlar ma’lumotlariga asosan tekshiriladi. Tekshirilayotgan davr (choraklik, yil) uchun belgilangan ish haqi fondinihaqiqatda hisoblangan ish haqi summalari bilan taqqoslash zarur. Buning natijasida ish haqi fondining umumiy tejalgani yoki oshiqcha sarflangani 374 aniqlanadi. Agar yil davomida ishlab chiqarish xajmining o’zgarganligi sababli dastlabki ish haqi fondiga o’zgartirishlar kiritilgan bo’lsa, u holda ular umumiy tejash yoki oshiqcha sarflashni aniqlashda inobatga olinadi. Tekshirish jarayonida hisoblashuv-to’lov vedomostlari ma’lumotlarining har oyda bankka taqdim qilinadigan ma’lumotnoma ko’rsatkichlariga mos kelishi ham aniqlanadi. Ma’lumotnomadagi hisoblangan ish haqining umumiy summasi shu oydagi 21-shakl “Xodimlar bilan hisob-kitoblar bo’yicha jamlama ma’lumot”ning summasiga mos kelishi kerak. Ish haqi berish uchun bankdagi 5110-“Hisob-kitobschyoti”dan olingan summalar, shuningdek, undan ushlanib, o’tkazilgan summalar 21-shakldagi hisob- kitoblar bajariladigan jadvalning tegishli ma’lumotlari bilan mos kelishi kerak. Ish haqi fondining oshiqcha sarflanishi ma’muriy boshqaruv, xo’jalik va xizmat ko’rsatuvchi xodimlar sonining shtat jadvalidagidan oshib ketganligi; lavozim maoshlari, stavkalar va rastsenkalarning oshirib yuborilganligi; mashina va mexanizmlarda bajarilishi ko’zda tutilgan ishlar (g’allani o’rish, donni yuklash va qo’shimcha ishlov berish, yaganalash, chekankalash va h.k) qo’lda bajarilganda ish hajmining qo’shibyozilishi va hokazolar. Ayrim hollarda oshiqcha sarflar ob’ektiv sabablar oqibatida sodir bo’ladi, masalan, qor yoki yomg’ir ko’p yoqqan paytlarda yo’llarni tozalash, mollarga ozuqa etkazib berish va boshqalar. Bularning barchasi puxta tekshirilishi zarur. Auditor xo’jalikka chetdan ishchilarni qancha, qachon va qaysi muddatda jalb qilinganligi, ulardan qanday foydalanilganligi va ularga qanday tartibda mehnat haqi to’langanligini ham aniqlashi kerak. Mehnatga haq to’lash masalalari etarli darajada murakkab. Unda mehnatning tavsifi, mehnat xarajatlarini va uning natijalarini o’lchash hamda baholash, rastsenkalar, mukofotlar va hokazolarni belgilash bilan bog’liq ko’plabnozik va o’ziga xos tafsilotlari mavjud. Shuning uchun auditordan ushbu masalalar bo’yicha me’yoriy baza va hisob yuritishning ahvolini aniqlash, shtatlar jadvali, korxona rahbariyatining xodimlarni oylik maosh tayinlab ishga qabul qilish to’g’risidagi 375 buyruqlari (tanlab tekshiriladi), tuzilgan pudrat shartnomalari va mehnat bitimlari; mehnatga haq to’lash, mukofotlash va moddiy yordam berish to’g’risidagi nizomlarni o’rganish talab etiladi. So’ngra ish vaqtini hisobga olish tabellari va ishbay ishlar uchun naryadlar, hisoblashuv-to’lov va to’lov vedomostlari, mehnatga haq to’lash hamda uni tartibga solish bilan bog’liq boshqa xujjatlarning rasmiylashtirilishi tekshiriladi. Auditor ushbu masalalar bilan tanishib chiqib, mehnatga haq to’lash bo’yicha hisob-kitoblarning asosiy bloklarini sinchiklab tekshiradi. Xususan: 1. Korxona xodimlarining shtat jadvalida belgilangan oylik maoshlariga rioya qilinishi: shtat jadvalining boshqaruv kengashi yoki aktsiyadorlar majlisida tasdiqlanganligi; o’rindoshlik asosida mehnatga xaq to’lashning to’g’riligi; shtat intizomiga rioya qilinishi; mehnat bitimlari bo’yicha haq to’lashning asosliligi. 2. Ishchilarga ishbay naryadlar bo’yicha haq to’lashning to’g’riligi, xususan, bajarilmagan ishlar uchun qo’shib yozish hollari yo’qligi, mehnatga haq to’lashning akkord tizimi qo’llanilganligi, akkord naryadlarining tegishli butun ish uchun qilingan kalkulyatsiya bilan asoslanishi, akkord topshiriqlarining belgilangan muddatda bajarilganligi va yuqori sifatliligi aniqlanadi. 3. Mukofotlash tartibi va asosliligi, mukofotlash sabablarini aniqlash va mehnat jamoasi tomonidan qabul qilinib, tasdiqlangan mukofotlash tizimini tahlil qilish bilan birgalikda aniqlanadi. Ma’muriy boshqaruv xodimlari, mutaxassislar, xizmatchilar va kichik xizmatchi xodimlarga to’lanadigan haq ularning haqiqiy sonini shtat jadvali va belgilangan lavozim maoshlari bilan solishtirib tekshiriladi. Shuningdek, hisoblashuv-to’lov vedomostlari va 19, 20, 21-shakldagi hisob- kitob bajariladigan jadvallarni puxta tekshirish zarur. Bosh daftardagi 4210 “Mehnat haqi bo’yicha berilgan bo’naklar” 6710-“Xodimlar bilan mehnat haqi bo’yicha hisob-kitoblar” va 6720-“Deponentlangan mehnat haqi” schyotlarning qoldig’i 21-shakl hisob-kitob jadvalidagi qoldiq bilan teng bo’lishi kerak. 4210- schyot bo’yicha debet qoldiqning mavjudligi va qancha miqdordaligini aniqlash 376 zarur. Xodimlar bilan mehnat haqi bo’yicha hisob-kitoblarda debitor qarz mavjudligi bosh buxgalter tomonidan hisob-kitoblar ahvoli ustidan tegishli nazorat o’rnatilmaganligidan dalolat beradi. Mehnatga haq to’lash va boshqa muomalalar bo’yicha xodimlar bilan hisob- kitoblarni auditorlik tekshiruvidan o’tkazishda 4210-“Mehnat haqi bo’yicha berilgan bo’naklar”, 4220-“Xizmat safari uchun berilgan bo’naklar”. 4230- “Umumxo’jalik xarajatlari uchun berilgan bo’naklar”, 4710-“Kreditga sotilgan tovarlar bo’yicha xodimlarning qarzlari”, 4720-“Berilgan qarzlar bo’yicha xodimlarning qarzlari”, 4730-“Moddiy zararni qoplash bo’yicha xodimlarning qarzlari”, 4790-“Xodimlarning boshqa qarzlari”, 6710-“Mehnat haqi bo’yicha xodimlar bilan hisob-kitoblar”, 6720-“Deponentlangan mehnat haqi”, 6970- “Hisobdor shaxslarga to’lanadigan qarzlar” schyotlari bo’yicha yuritiladigan hisobning to’g’riligi va ishonchliligini tekshirish salmoqli o’rin egallaydi. Ish haqi bo’yicha hisob-kitoblar hisoblashuv-to’lov vedomostlari (73-shakl), oila (jamoa) pudratlari va boshqa ichki xo’jalik bo’linmalarining shaxsiy hisob varaqlari, ish vaqtini hisobga olish tabeli (64-shakl) va boshqa hujjatlar bo’yicha tekshiriladi. Hisoblashuv-to’lov vedomostlarida jami summani ataylab oshirib ko’rsatish hollari ham uchraydi. Ish haqidan ushlanadigan daromad soliqlari, nafaqa fondiga va kasaba uyushmasiga a’zolik badallari Soliq kodeksi va boshqa tegishli me’yoriy xujjatlarga muvofiq tekshiriladi. Ish haqidan qonunchilikda belgilanmagan summalarni ushlash man etiladi. Masalan, kommunal xizmat va kvartira haqlari, maxsus kiyim-bosh, oziq-ovqat, bolalar bog’chalarda va boshqa bolalar muassasalarida tarbiyalanganligi uchun va boshqalar. Ish haqining belgilangan vaqtda berilmaslik hollari mavjudligi, agar shunday holatlar bo’lsa, uning sabablari (o’z vaqtida moliyalashtirilmaganlik, hujjatlarni bankka o’z vaqtida taqdim qilmaslik va boshqalar)ni aniqlash zarur. 377 Dastlabki, hujjatlar puxta tekshiriladi: xisoblashuv-to’lov vedomostlari, berilmagan ish haqlari reestri, ish vaqtini hisobga olish va ish haqini hisoblash tabeli va boshqa hujjatlar. Oxirigacha to’liq rasmiylashtirilmagan, o’chirib yozilgan va dog’ tushirilgan dastlabki hujjatlarga alohida e’tibor qaratish kerak. Bunday hujjatlar bilan pul mablag’larini o’g’irlash va suiste’mol qilishlar yashirilishi mumkin. Hisoblashuv-to’lov vedomostlari sanab chiqilishi shart. Ularni tekshirishda korxonada ishlamaydigan shaxslar vedomostga kiritilmaganligi, hisoblangan ish haqi tegishli dastlabki hujjatlarga mosligi tekshiriladi. Ijtimoiy sug’urta fondi bo’yicha muomalalarni nazorat qilish xodimlarga ish haqi va boshqa to’lovlarni hisob-kitob qilishga doir buxgalteriya hujjatlarini tekshirish; ijtimoiy sug’urta to’lovlarini ijtimoiy sug’urta fondining joriy schyotiga o’tkazish haqidagito’lov topshiriqlarini tekshirish; sanatoriyalar va dam olish uylari yo’llanmalari uchun xodimlardan naqd pullarni qabul qilish bo’yicha kassa hujjatlari; ijtimoiy sug’urta mablag’lari hisobidan qilingan sarflarga doir hujjatlar; ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalar to’g’risidagi dalolatnomalar, kasallik varaqalari, hisob-kitob vedomostlari (44-shakl), hisob-kitoblar bajariladigan “Xodimlar bilan hisob-kitoblarga doir ma’lumotlar jamlamasi” (21-shakl) ma’lumotlarini tekshirish orqali amalga oshiriladi. Auditor ijtimoiy sug’urta fondi bo’yicha hisob-kitoblarni tekshirishda kasaba uyushmasi qo’mitasi a’zolarini ham jalb qilishi maqsadga muvofiq. Ijtimoiy sug’urta fondiga ajratmalar sarflangan ish haqi fondiga nisbatan foiz hisobida ajratilib 6510-“Sug’urta bo’yicha to’lovlar” schyotining krediti va xarajat schyotlari (2010, 2310, 2510 va boshqalar)ning debetiga, ya’ni xo’jalik bo’linmalari (oila (jamoa) pudratlari va boshqalar)ning shaxsiy hisob varaqlariga yozib qo’yiladi. Xodimlarning ishlash va dam olish tartibi, ularni ijtimoiy sug’urta qilish respublika qonunchiligi me’yorlari bilan tartibga solib turiladi. Bu me’yorlar, agar halqaro va davlatlararo shartnomalarda boshqacha tartib belgilanmagan bo’lsa, 378 qo’shma korxonalarda, xalqaro birlashmalar va tashkilotlarda ishlaydigan xorijlik fuqarolarga ham qo’llaniladi. Xorijlik fuqarolar mehnatiga haq to’lash tartibi har bir xorijlik fuqaro bilan tuzilgan shartnomada belgilanishi ta’sis hujjatlarida ko’zda tutilgan bo’lishi mumkin. Mehnatga haq to’lash, moddiy rag’batlantirish shakllari va miqdorlari, shuningdek, O’zbekiston Respublikasi qonunchiligida ko’zda tutilgan fuqarolar huquqlariga rioya qilingan boshqa mehnat sharoitlari kabi masalalar qo’shma korxonalar, xalqaro birlashmalar va tashkilotlar tomonidan mustaqil hal etiladi. Qo’shma korxonalarda ishlovchi xorijlik ishchilar oladigan ish haqlari ham O’zbekiston Respublikasi qonunchiligida ko’zda tutilgan tartib va miqdorda soliqqa tortiladi. Xodimlar va yollangan shaxslar bilan mehnatga haq to’lash bo’yicha hisob- kitoblar ishonchliligini tekshirish hisob va hisobot ma’lumotlari tengligini aniqlashdan boshlanadi. Balans (1-shakl) (tegishli satr va ustun) Bosh daftar 4210-“Mehnat haqi bo’yicha berilgan bo’naklar”, 6710-“Mehnat haqi bo’yicha xodimlar bilan hisob-kitoblar” va 6720-“Deponentlangan mehnat haqi” schyotlarining hisobot davri boshi va oxiriga qoldiqlari. Bosh daftar 4210-“Mehnat haqi bo’yicha berilgan bo’naklar”, 6710-“Mehnat haqi bo’yicha xodimlar bilan hisob-kitoblar” va 6720-“Deponentlangan mehnat haqi” schyotlarining sintetik va hisob analitik registrlaridan hisobot davri oxiriga qoldiqlar. Hisoblashuv-to’lov vedomostlarining jamlamasi – to’lanadigan summalar jami. Hisoblashuv-to’lov vedomostlari – barcha vedomostlar bo’yicha to’lanadigan summalar jami. Shaxsiy hisob varaqlar- barcha hisob-varaqlar bo’yicha to’lanadigan summalar jami |