108
asoslarida moliyaviy hisobotni tayyorlashda axborotlarning sifatini ta’minlashda
quyidagi xususiyatlari ham e’tiborga olinishi lozim:
- tushunarlilik (understandability);
- ishonchlilik (reliability);
-taqqoslanuvchanlik (comparability).
“Muhimlik” tushunchasidan foydalanish va uni qo’llash sharti MHXSlar
asosida tayyorlanadigan moliyaviy hisobotlarning shakllanishi talaygina xo’jalik
jarayonlaridan(operatsiyalaridan) tashkil topishi bilan bog’liqdir.
“Muhimlik” tushunchasini tom ma’noda talqin etadigan bo’lsak, so’z
birinchi navbatda moliyaviy hisobotning katta qiymatga ega bo’lgan
elementlari
xaqida boradi. Masalan, debitorlik qarzlari balans jami summasining 30%ni tashkil
etsa, uni hisobotda noto’g’ri aks ettirilishi oqibatida undan foydalanuvchilarni
qarorlar qabul qilishiga salbiy ta’sir ko’rsatadi.
Lekin shuni ham ta’kidlash lozimki, hisobot moddalarining muhimligi faqat
ularning qiymatiga emas, balki iqtisodiy mohiyatiga ham bog’liqdir. Masalan,
xo’jalik yurituvchi sub’ekt yangi faoliyat turini taqdim etishi natijasida yuzaga
keladigan risklar va shart sharoitlar moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilarning
qarorlariga jiddiy ta’sir o’tkazishi mumkin.
Shunday qilib hisobot moddalarining muhimligini
belgilashga quyidagi
omillar ta’sir qilishini inobatga olinishi lozim deb o’ylaymiz:
1.
Hisobot moddalarining qiymati;
2.
Hisobot moddalarining iqtisodiy mohiyati;
3.
Ikkita omil kombinatsiyasi.
Moliyaviy hisobot moddalarining muhimligini belgilashda ularning miqdor
va sifat xususiyatlari ham muhim rol o’ynashi mumkin. Masalan, tovar moddiy
zahiralarni hajm jihatdan (puldagi ifodasi) va uning tarkibiga kiruvchi elementlari
“xom ashyo”, “yarim tayyor mahsulotlar”, “tayyor mahsulotlar” (sifat xususiyati)
to’g’risidagi axborotlar hisobotda aks etishi lozim.
109
Moliyaviy hisobotning muhim moddalariga nisbatan MHXSlari qo’llaniladi.
Bizning bunday xulosaga kelishimizga sabab “Hisob siyosati, hisoblab chiqilgan
baholardagi o’zgarishlar va xatolar” nomli Moliyaviy
hisobot xalqaro standartida
moliyaviy hisobotga ta’sir etish darajasi ahamiyatsiz bo’lgan ko’rsatkichlar hisob
siyosatida aks etmaydi, deb e’tirof etilganligidadir.
Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqqan holda muhimlik kontseptsiyasini
quyidagi yo’nalishlarda shakllantirish mumkin:
-
moliyaviy hisobotda xususiyati jihatdan bir-biriga yaqin bo’lgan
muhim moddalar (ko’rstakichlar) alohida-alohida aks etishi lozim;
-
muhim bo’lmagan moddalarni uning xususiyati va funktsiyalaridan
kelib chiqqan holda
umumlashtirish;
-
moliyaviy hisobotda aks etmaydigan ayrim ko’rsatkichlar hisobotga
ilova sifatida keltiriladigan hujjatlarda ochib berilish lozim.
Shuni yodda tutish lozimki, muhimlik mutloq va nisbiy miqdorlarda
aniqlanishi mumkin. Muhimlikni nisbiy miqdorlarda aniqlash moliyaviy hisobot
moddalarining sifat xususiyatlarini belgilashda muhim ahamiyat kasb etadi.
Masalan, xarajatlarni hisobotda aks ettirish jarayonida yo’l qo’yilgan 1 mln.
so’mlik xato, foydasi 1 mlrd. so’mni tashkil etuvchi sub’ekt uchun muhim emas,
lekin foydasi 3 mln. so’mni tashkil etuvchi sub’ekt uchun muhimdir. Xato haqida
gap ketganda, sub’ekt xodimlari tomonidan u bilmasdan yoki qasddan sodir etilishi
mumkin. Ikkinchi holat auditorlar tomonidan o’rganilganda hisobotdagi xatoliklar
evaziga auditorlik riskini ortishi natijasida muhimlik darajasi kamaytiriladi (ya’ni
o’rganilayotgan moddaning iqtisodiy mohiyatiga qaraladi).
Yana
bir misol keltirsak, sodir etilgan kichkina xatolik zarar bilan chiqqan
sub’ektni foyda bilan chiqishiga olib keldi. Sub’ekt yillik moliyaviy hisobotida
quyidagi ma’lumotlar keltirlgan: