A. M. Vəliyev Elmi redaktorlar: R. A. Səlimov, S. A. Sadıqova, T.Ə. Paşayev



Yüklə 17,41 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə81/182
tarix21.04.2017
ölçüsü17,41 Mb.
#14975
1   ...   77   78   79   80   81   82   83   84   ...   182

(II) - 

milli hesabların tərtib edilməsi üçün, istifadə 

edil

ən statistik vahiddir. Ev təsərrüfatları 



bölm

əsindən başqa bütün institusional bölmələrdə 

institusional vahid statistik vahidl

ə -  “müəssisə” 

il

ə  eynidir.  İnstitusional  vahid  iqtisadi  qərarların 



q

əbul edilməsi üzrə element sayılır. O, inkişafının 

v

ə  hərəkətinin bərabərliyi ilə, həmçinin öz əsas 



funksiyalarını  yerinə  yetirərkən qərarların  qəbul 

edilm


əsində  müstəqilliyi ilə  xarakterizə  olunur. 

Vahid


ə o vaxt institusional vahid kimi baxılır ki, o 

öz  funksiyalarının  yerinə  yetirilməsində  müstəqil 

olur v

ə tam mühasibat uçotu və hesabat aparır. 



Vahidin mühasibat uçotunu tam h

əcmdə aparması 

o dem

əkdir ki, o, hesabat dövrü ərzində  bütün 



iqtisadi v

ə  maliyyə  əməliyyatları  üzrə  qeydlər 

aparır, həmçinin mühasibat balansını tərtib edir.  

(III)  – 

öz  adından  aktivlərə  malik ola bilən, 

öhd

əlik götürə  bilən, iqtisadi fəaliyyət və  digər 



vahidl

ərlə əməliyyatlar həyata keçirə bilən iqtisadi 

vahiddir. 

İnstitusional  vahidlərin  əsas  xarakteristikası 

aşağıdakı qaydada müəyyənləşdirilə bilər: 

a) İnstitusional vahid öz adından əmtəələrə və ya 

aktivl

ərə  malik ola bilər; beləliklə, o digər 



institusional vahidl

ərlə  əməliyyatlarda  əmtəə  və 

aktivl

ərə mülkiyyət hüququnu dəyişdirə bilər; 



b) O iqtisadi q

ərar qəbul edə  və  özü bilavasitə 

cavabdehlik  daşıdığı    iqtisadi  fəaliyyətlə  məşğul 

ola bil


ər və qanun qarşısında hesabat verə bilər;   

c) O öz adından maliyyə öhdəliyi qəbul edə bilər, 

dig

ər öhdəlikləri qəbul edə  və  sazişlər  bağlaya 



bil

ər; 


ç) Bu vahid üçün aktivl

ər və passivlər balansı da 

daxil olmaqla, tam hesablar d

əsti mövcuddur və 

ya h

əm iqtisadi, həm də hüquqi nöqteyi-nəzərdən 



t

ələb  olunduğu  zaman  tam  hesablar  dəsti tərtib 

etm

əsi mümkündür. 



 

İNTEQRAL  TƏNLİK



əhalinin təkrar 

istehsalının   inteqral tənliyi  –  riyazi tənlik, bir 

t

ərəfdən  əhalinin  sayı  və  yaş  strukturu  və  digər 



t

ərəfdən  doğum  və  ölümün  yaş  intensivlikləri 

arasında  əlaqəni müəyyən edir. A.C.Lotka 

t

ərəfindən 1907-39-cu illərdə bir sıra işlərdə tətbiq 



edilmişdir. İnteqral tənlik aşağıdakı kimidir:  





=

0

)



,

(

)



,

(

)



(

)

(



)

(

dx



x

t

x

f

x

t

x

l

x

t

N

t

S

t

N

F

F

F

                (1) 

burada N(t) – 

doğulanların bölgü sıxlığı, yəni t

1

t



2

 

dövründ


ə həmin cinsdən doğulanların sayı 

2



1

)

(



t

t

dt

t

N

 

b



ərabərdir;  F  indeksi  –  qadın,  M  –  kişi  cinsidir, 

l(x,t)  – 

sağ  qalmaq  funksiyasıdır,  yəni  t  anına 

doğulanlar üçün  dəqiq x  il  yaşa qədər sağ  qalma 

ehtimalı; f(x



,

t)  – 

doğum funksiyası, f(x



1

t) ∆x isə t 

anında doğulmuş və xx + ∆x yaş intervalında x 

yaşa  çatmış  qadında  uşağın  doğulması  ehtimalı; 

δ

(t)  –  t 

anında  doğulanlar  arasında  qızların 

payıdır  və  bu,  doğan  qadınların  yaş  tərkibindən 

asılıdır.  Doğulan  oğlanların  paylanma  sıxlığı 

b

ərabərdir: 



)

(

)



(

)

(



1

)

(



t

N

t

t

t

N

F

M



=

δ

δ



                    (2) 

Əhalinin  yaş strukturunun sıxlığı  P(x



,

t) 

aşağıdakı 

nisb

ətdən tanınır:  



)

(

)



,

(

)



,

(

x



t

N

x

t

x

l

t

x

P

F

F

F



=

)



(

)

,



(

)

,



(

x

t

N

x

t

x

l

t

x

P

M

M

M



=

          (3) 



x

1 

x



2

 

yaş intervalında t anına əhalinin sayı  



2

1



)

,

(



x

x

dx

t

x

P

  

b



ərabərdir. t anına doğulmuş qızların sayı 



=

0

)



,

(

)



,

(

)



(

)

(



dx

t

x

f

t

x

P

t

t

N

F

δ

        (4) 



b

ərabərdir. 

(1) t

ənlik (4) və  (3) nisbətlərin  kompozisiyasıdır 



v

ə  eynicinsli  inteqral tənlik  adlanır.  Tənlikdən 

göründüyü kimi,  N(t

0

)  mü

əyyən etmək üçün t  – 

β

2

<

  t

<

  t  – 

β

1

-d

ə N(t) bilmək zəruridir, burada 



β

1

β



2 

– 

reproduktiv intervalın başlanğıcı və sonudur, 



çünki  reproduktiv  yaş  intervallarından  kənar 

f(x,t)=0. Bel

ə  hesablama heç də  həmişə  statistik 

informasiya il

ə  təmin olmur, buna görə  də  eyni 

cür inteqral t

ənliklə  yanaşı,  əhalinin təkrar 

istehsalının  müxtəlif cür  inteqral tənlik tətbiq 

olunur


; hesab olunur ki, doğulanların bölgü sıxlığı 

yalnız  



  t

0

  zaman m

əlum olur, lakin t

0

P(x

1

t

0

) 

anına  əhalinin  yaş  sayı  məlumdur. Bu halda (l) 

t

ənlik aşağıdakı formanı alır:  



+



=



0

0

)



,

(

)



,

(

)



(

)

(



)

(

t



t

F

F

F

dx

x

t

x

f

x

t

x

l

t

N

t

t

N

δ

+



×

+



+





0

)



)

,

(



)

,

(



)

(

0



0

t

t

F

F

F

x

t

t

t

x

l

x

t

x

l

t

t

x

P

 

 



dx

x

t

x

f

)

,



(

×



 

 

Müvafiq olaraq (3) t



ənlik t – x



 t



0

 olduqda d

əyişir: 

)

,



(

)

,



(

)

,



(

)

,



(

0

0



0

t

t

t

x

P

x

t

t

t

x

l

x

t

x

l

t

x

P

+



+



=

 



 

314 


Ad

ətən qəbul edirlər ki, 

δ

(t)  (

δ

(t)=

δ

)  vaxtdan 



asılı  deyil.  Əgər fərz etsək  ki,  doğum  və  ölüm 

funksiyaları  doğum  anından  asılı  deyil,  onda  (1) 

t

ənlik stabil əhali üçün İ.t. dönür:  





=

0

)



(

)

(



)

(

)



(

dx

x

t

N

x

f

x

l

t

N

F

F

F

δ



Əhalinin təkrar  istehsalı  modellərinin  elementi 

kimi, inteqral t

ənlik  əhalinin təkrar  istehsalı 

rejiminin  parametrl

ərinin  qarşılıqlı  asılılığının 

t

əhlili zamanı tətbiq olunur. 



 

İNTENSİVLİK

 – 

intensiv inkişaf istehsala daha 

mük

əmməl  faktorların  və  texnologiyanın  tətbiqi 



il

ə  bağlıdır.  Bu  zaman  inkişaf  sərf olunan 

resursların  həcminin  artırılması  hesabına  deyil, 

onların  faydalılıq  əmsalı,  əmək məhsuldarlığının 

artımı ilə əldə olunur. 

 

İNTERFEYS

  –  hesablama sisteminin  v

ə  ya 

proqram  qurğularının  qarşılıqlı  fəaliyyətini təmin 



ed

ən texniki vasitə və qaydaların məcmusudur. 



 

İNTERGENETİK İNTERVAL

 

(latınca inter 

– 

arasında  və  yunanca  génesis  -  doğulma)  – 



n

əsildə  ardıcıl  doğuşlar  (qonşu  ardıcıllıqla 

uşaqların  doğuşları)  arasında  orta  intervaldır. 

İntergenetik  interval  paylanmasının  təhlili çox 

vaxt anamnestik t

ədqiqatların  nəticələri üzrə 

h

əyata keçirilir və  protogenetik  intervalın 



öyr

ənilməsi ilə  yanaşı,  ailənin  formalaşması 

haqqında  fikir söyləməyə  imkan verir. 

İntergenetik  interval  kəmiyyəti fizioloji və  sosial 

amill

ərindən  asılıdır,  sonuncular  uşaq  doğuşu 



t

ənzimlənən  şəraitdə  həlledici rola malik olur. 

Əgər  intergenetik  interval  döllənmədən  sonra 

yalnız  fizioloji  amillərə  məruz qalarsa 

(hamil

əliyin  uzunluğu,  laktasiya  dövrü),  onun 



k

əmiyyəti 24  aydan  34 ayadək dəyişə  bilər. 

İntergenetik  intervalın  orta  fizioloji  səviyyədən 

çox  artması  protogenik  intervalın  artması  ilə 

yanaşı, 

uşaq 


doğuşunun 

şüurlu 


m

əhdudlaşdırılması 

əlamətlərindən biridir. 

İntergenetik  intervalın  artması  müharibələr 

vaxtında,  həmçinin sosial-iqtisadi sabitsizlik 

dövründ


ə kütləvi xarakter alır. Çoxuşaqlı ailələrdə 

intergenetik interval ortauşaqlı və azuşaqlı ailələrə 

nisb

ətən  az  olur.  R.İ.Sifmanın  intergenetik 



interval t

əhlili  aşağıdakı  qanunauyğunluqları 

aşkar  etməyə  imkan  vermişdir:  doğum  sayının 

h

əm  orta  hesabla  doğumların  bütün  ardıcıllıqları 



üzr

ə, həm də hər bir ardıcıllıq üzrə ayrıca artması 

il

ə  intervalların  azalması;  təsbit  edilmiş  doğum 



sayı  olan  hər qrup daxilində  doğumun 

ardıcıllığının  artması  ilə  intervalların  uzanması; 

son  intervalın  xeyli  artması.  Sosial-gigiyenik 

t

ədqiqatlarda intergenetik interval təhlili  ananın 



sağlamlığı,  uşaqların  sağlamlığı  və  normal 

inkişafın  nöqteyi-nəzərindən, onun ən  əlverişli 

k

əmiyyətini müəyyən etmək məqsədilə aparılır. 



İntergenetik  interval  kəmiyyətində  dəyişikliklər 

hipotetik n

əsl  üçün  doğum  göstəricilərinə  təsir 

göst


ərir: intergenetik intervalın azalması müəyyən 

ill


ərdə doğumun toplanmasına, uzanması – doğum 

s

əviyyəsinin  aşağı  düşməsinə  gətirib  çıxarır. 



İntergenetik interval doğuşun proqnozlaşdırılması 

zamanı (demoqrafik təhlildə) istifadə olunur. 



 

İNTERNET  ABUNƏÇİLƏRİ

  -  internet 

şəbəkəsinə  qoşulmaq  üçün  qoşulma  haqqını 

öd

əmiş fərdlər hesab olunur. Qoşulma sürətindən, 



internet

ə  çıxış  və  ödəmə  formasından  asılı 

olmayaraq bütün abun

əçilər nəzərə alınır.  



 

İNTERNET  İSTİFADƏÇİLƏRİ

  -  internet 

şəbəkəsinə  qoşulmuş,  internetdən istifadə  etmiş 

şəxslər  hesab  olunur.  İstifadəçilərin  sayını 

əhalinin ümumi sayına bölmək və 100-ə vurmaqla 

h

ər 100 nəfərə düşən internet istifadəçilərinin sayı 



tapılır.  İnternet  istifadəçisi tələbə  və  ya  şagird 

olduqda, o, internetd

ən “tə  hsil müəssisəsində” 

(t

əhsil  aldığı  yerdə) istifadə  etmiş,  müəllim 



olduqda  “iş  yerində” internetdən istifadə  etmiş 

şəxs kimi nəzərə alınır.  



 

İNTERPOLYASIYA ETMƏK

 – 1) 

əyyən 


sinifl

ərin  funksiyalarının,  onun  məlum  olan  ayrı-

ayrı  qiymətləri və  ya  ayrı-ayrı  nöqtələrdə  onun 

tör


əmələrinin qiymətləri üzrə  bərpa edilməsidir 

(b

əzən təxminən). Riyazi hesablamada -  bu 



k

əmiyyətin  və  ya onunla  əlaqəli digər 

k

əmiyyətlərin məlum ayrı-ayrı qiymətləri üzrə hər 



hansı kəmiyyətinin təxmini və ya dəqiq tapılması 

üsuludur.  İnterpolyasiyadan  riyazi  tapşırıqların 

h

əllində bir sıra təqribi metodların qurulması üçün 



istifad

ə  edilir; 2) statistikada sosial-iqtisadi 

hadis

ələrin  dinamikasının  tədqiqində  müəyyən 



dövr daxilind

ə  naməlum səviyyənin  tapılması 

dinamika  sırasının  interpolyasiyası  adlanır. 

Dinamika  sırasının  səviyyələri sabit dəyişərsə, 

sıranın  interpolyasiyasının  orta  mütləq  artım  və 

ortaillik  artım  sürəti  əsasında  aparmaq  olar.  Bu 

göst

ərici eyni keyfiyyətli dövr üçün hadisənin 



inkişaf  qanunauyğunluğunu  düzgün  xarakterizə 

etm


ək imkanına malikdir.  

 

İNTERVALLI 

PROQNOZ

 

– 

proqnozlaşdırılan 

kəmiyyətin qiymətlərinin 

m

əcmusunu müəyyənləşdirən,  interval  şəkilli 



proqnozdur. 

İntervallı  proqnoz,  bir qayda olaraq, 

proqnozun  etibarlı  sərhədlərinin  hesablanması 

əsasında  müəyyən olunur. Etibarlı  intervalın  eni 

n

əzərəçarpacaq dərəcədə qəbul olunmuş etibarlılıq 



ehtimalından  asılıdır.  Bu  ehtimal  (etibarlılıq)  nə 

 

315 


q

ədər yüksək olursa, interval bir o qədər enli olur, 

ancaq proqnozun aprior (t

əcrübədən  asılı 

olmayan) d

əqiqliyi azalır. 

İntervallı  proqnoz,  nöqtəli proqnoz əsasında 

aşağıdakı şəkildə müəyyənləşdirilir:

  

ỹ = ỹ ± t



a

 

ѕ



burada, 


ỹ - nöqtəli proqnoz;  

t



– 

Styudent statistikasının t qiyməti; 

ѕ

p

 - proqnozun orta kvadratik x



ətasıdır.  

 

İNTERVÜ 

(SORĞU) 

APARMAQ

 

(marketinqd

ə)  –  respondentlərlə  şifahi  sorğu 

aparma metodudur. F

ərdi və  qrup  sorğuları 

f

ərqləndirilir.  Çox  vaxt  sorğu  nümunə 



marketinqin

ə  uyğun gəlir.  



 

İNTRASTAT

  – 

Avropa  İttifaqı  ölkələri-

üzvl

ərinin 


arasındakı 

sərhəd nəzarətinin 

sad

ələşdirilməsi ilə  bağlı,  vahid  bazarın 



yaradılması  proqramına  uyğun  olaraq,  Avropa 

İttifaqına üzv ölkələr  arasında  1993-cü ildən 

t

ətbiq olunan əmtəə  ticarətinə  dair statistik 



m

əlumatların yığılması sistemidir. Bu sistem üzrə 

Avropa  İttifaqı  daxilində  ticarət  haqqında 

m

əlumatlar  birbaşa  ticarət  əməliyyatlarının 



iştirakçılarından  toplanır  və  əlavə  dəyər vergisi 

haqqında 

məlumatların 

yığılması 

və 

qiym


ətləndirilməsi sistemi ilə  birlikdə  istifadə 

olunur.      



 

İNVENTAR  UÇOTUNUN  VƏ  NƏQLİY-

YAT (HƏRƏKƏT EDƏN) VASİTƏLƏRİ-

NİN  QEYDİYYATI  SƏNƏDLƏRİ

 

– 

vaqonun, lokomotivin, g

əminin, avtomobilin 

pasportudur.  İstehsalçı  zavod  tərəfindən tərtib 

edilir.  N

əqliyyat vasitələrinin  bütün texniki-

konstruksiya v

ə  istismar  xarakteristikasını  əks 

etdirir. H

ərəkət edən (nəqliyyat)  vasitələrin 

t

əmiri, modernləşdirilməsi və 



yenid

ən 


qurulmasında  baş  verən bütün dəyişikliklər 

pasporta 

əlavə edilir. 

 

İNVENTARLAŞDIRMA

  –  (I)  –  material- 

qiym


ətlilərin və pul vasitələrinin mövcudluğunun 

v

ə  vəziyyətinin,  onların  hesablanması,  ölçülməsi, 



qiym

ətləndirilməsi yolu ilə  dövrü olaraq 

yoxlanması 

üsuludur. 

İnventarlaşdırma, 

vasit


ələrin mühasibat uçotu göstəricilərinin 

doğruluğunun  və  saxlanmasının  təmin edilməsi 

m

əqsədilə  aparılır.  İnventarlaşdırmaya  əsas 



fondlar; qeyri-maddi aktivl

ər; maliyyə  qoyuluşu

material-

əmtəə  qiymətliləri;  tamamlanmamış 

istehsal v

ə  özünün  xüsusi  yarımfabrikatları; 

tama

mlanmamış  əsaslı  tikinti;  əsaslı  təmir; 



g

ələcək dövrün xərcləri;  yetişdirilmədə  və 

kök

əldilmədə 



olan heyvanlar; ticar

ət 


əssisələrinin əmtəə və taraları; pul vəsaitləri və 

pul s

ənədləri;  ciddi  hesabat  blankları;  hesablarda 



olan v

əsaitlər, həmçinin debitor  və  kreditor 

hesablarının 

vəsaitləri və 

s. aiddir. 

İnventarlaşdırmaya  həmin müəssisəyə  aid 

olmayan qiym

ətlilər (icarəyə  götürülmüş  əsas 

fondlar, m

əsuliyyətli mühafizədə saxlanılan və ya 

emal üçün q

əbul edilmiş qiymətlilər) də aid edilir. 

İnventarlaşdırma  mühasibat uçotu və  hesabatlara 

dair  


əsasnamə ilə tənzimlənir. 

Bu s


ənəddə  inventarlaşmanın  məqsədi və 

v

əzifələri; inventarlaşmanın aparılmasının ümumi 



qaydaları; 

inventarlaşma 

zamanı 

uçot 


m

əlumatlarından  kənarlaşmalar  aşkar  edildikdə 

əmlak üzrə  müqayisə  cədvəllərinin tərtib 

olunması;  inventarlaşma  nəticələrinin  əks 

etdirilm

ə qaydaları müəyyənləşdirilir. 



(II)  – 

şirkətin aktivlərinin və  passivlərinin bütün 

m

əcmusunun 



uçota 

alınması 

(miqdar 

göst


əricilərində və dəyər ifadəsində) məqsədilə ən 

azı ildə bir dəfə (adətən, maliyyə ili başa çatdıqda) 

aparılan əməliyyatdır (tədbirdir). 

 

İNVENTARLAŞDIRMA  SİYAHISI

 

-   

əyyən tarixə inventarlaşdırmanın aparılması və 



material-

əmtəə 


qiym

ətlilərinin və 

dig

ər 


inventarlaşdırılan obyektlərin faktiki  mövcudluğu 

haqqında    tərtib    edilən sənədlərdir. 

İnventarlaşdırma  siyahısı  müəyyən  olunmuş 

forma üzr

ə 

inventarlaşdırma 



komissiyası 

t

ərəfindən tərtib olunur.  



əssisəyə aid olmayan qiymətlilərə (emal üçün 

q

əbul 


edilmiş, 

məsuliyyətli mühafizədə 

saxlanılan,  icarəyə  götürülmüş  əsas fondlara) 

ayrıca  inventarlaşdırma  siyahısı  tərtib olunur. 

Qiym

ətlilər  inventarlaşdırma  siyahısında      uçota 



q

əbul  edilmiş  nomenklatura  (siyahı)  və  ölçü 

vahidi üzr

ə  göstərilir.  İnventarlaşdırma  siyahısı 

inventarlaşdırma  komissiyasının  bütün  üzvləri 

t

ərəfindən imzalanır,  cavabdeh  şəxs isə  bütün 



qiym

ətlilərin komissiya tərəfindən 

mövcudluğunun  naturada  yoxlanmasını,  siyahıya 

daxil edilm

əsini,  komissiyaya  heç  bir  iradı 

olmadığını  və  siyahıda  göstərilmiş  bütün 

qiym

ətlilərin öz yerində  olduğunu  imzası  ilə 



t

əsdiq edir.  İnventarlaşdırma  siyahısının  və 

mühasibat uçotunun m

əlumatlarından  maddi-

əmtəə  qiymətlilərin  artığının  və  çatışmazlığının 

aşkar edilməsində istifadə edilir. 



Yüklə 17,41 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   77   78   79   80   81   82   83   84   ...   182




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin