A. M. Vəliyev Elmi redaktorlar: R. A. Səlimov, S. A. Sadıqova, T.Ə. Paşayev
Yüklə 17,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
SƏNAYE TĐKĐNTĐSĐ – bilavasitə sənaye məhsulu istehsal edəcək sənaye müəssisələrinin yeni istehsal əsas fondlarının yaradılması, fəaliyyət göstərənlərinin isə genişləndirilməsi, yenidən qurulmasıdır.
istehsalı qurtarmamış sənaye
müəssisəsinin məhsuludur. Uzun silsiləli istehsal sahələrində natamam istehsalın qalığının dəyişməsi istehsal olunmuş məhsulun dəyərinə daxil edilir. Başa çatdırılmamış istehsalın qalığının qiymətləndirilməsi üç üsulla həyata keçirilir: birbaşa – inventarlaşdırma məlumatları və xüsusi işlənmiş qiymət cədvəli üzrə; məmulatların hazırlıq faizi üzrə; dolayı – natamam istehsalın qalığının maya dəyərinin hazır məmulatların dəyərinə və onların maya dəyərinə nisbəti əmsalına vurulması ilə.
581
SƏNAYEDƏ ƏMƏK MƏHSULDARLIĞI – işçi heyətinin əməyinin məhsuldarlığını əks etdirən göstəricidir, müəyyən dövrdə (ay, il və s.) sənaye sahəsində yaradılmış əlavə dəyəri bu dövrdə işçi heyətinin orta siyahı sayına və özüməşğulların sayına nisbəti kimi hesablanır. Əmək məhsuldarlığı indeksi əlavə dəyərin fiziki həcm indeksinin əmək məsrəfinin fiziki həcm indeksinə nisbətidir.
ƏSAS FONDLARDAN ĐSTĐFADƏ – sənaye müəssisələrinin istehsal prosesində əmək vasitələrinin məqsədəuyğun tətbiqidir. Müəssisələrdə əsas fondlardan səmərəli istifadə bütünlükdə sənaye
istehsalında səmərəliliyin yüksəlməsinə bilavasitə təsir göstərir. Sənayedə əsas fondlardan istifadə müəssisə, firma, fəaliyyət növləri səviyyəsində hesablanan əsas fondların fondverimi, fondtutumu və gəlirliliyi göstəriciləri sistemi ilə xarakterizə olunur. Fondverimi – dövr ərzində məhsulun həcminin sənaye istehsalı əsas fondlarının bu dövrdəki orta dəyərinə bölünməsi ilə müəyyənləşdirilir. Fondtutumu fond veriminin əks səviyyəsidir. Əsas fondların rentabelliyi dövr ərzində sənaye əmtəə məhsullarının satışından əldə olunan gəlirin sənaye istehsalı əsas fondlarının orta illik dəyərinə bölünməsi ilə tapılır. Bir sıra dövrlər üzrə bu göstəricilərin müqayisə edilməsi yolu ilə əsas fondların istifadə
aşkar
edilir.
Dinamika göstəricilərinin (indekslərin) hesablanmasını müqayisəli qiymətlərlə həyata keçirmək zəruridir. Sənayedə əsas fondlardan istifadə indeksinin cari qiymətlərlə hesablanması inflyasiyanın amillərinin təsirini (müqayisə dövrü böyük olduqca, bu təsir artır) əks etdirir. Qiymət amillərinin təsirinin kənarlaşdırılması uyğun qiymət indeksləri ilə (indeks deflyatorları) məhsul və əsas fondların dəyəri haqqında məlumatların təshih edilməsi yolu ilə mümkündür.
ƏSAS FONDLARIN TƏSNĐFATI – əsas fond obyektlərinin bir sıra keyfiyyət əlamətləri üzrə qruplara sistemli bölünməsidir. Fəaliyyət sahəsindən asıl olaraq, müəssisə, firma və s. əsas fondları istehsal və qeyri-istehsal əsas fondlarına bölünür. Đstehsal əsas fondlarının tərkibinə sənaye-istehsal əsas fondları və qeyri-sənaye əsas fondları daxildir. Qəbul edilmiş təsnifata uyğun olaraq, sənayedə istifadə olunan əsas fondlar aşağıdakı qrup və altqruplara bölünür: I. Binalar. II. Tikililər. III. Ötürücü qurğular. IV. Özündə aşağıdakıları birləşdirən maşın və avadanlıqlar: 1) güc maşın və avadanlıqları; 2) iş maşın və avadanlıqları; 3) ölçü və
tənzimləyici qurğular və laboratoriya avadanlıqları; 4)
hesablama texnikası. V. Nəqliyyat vasitələri. VI. Alətlər. VII. Sənaye inventar və ləvazimatları. VIII. Təsərrüfat inventarları. IX. Sair əsas fondlar. Əsas fondların təsnifləşdirilməsi onların uçotu, yenidən qiymətləndirilməsi, inventarlaşdırılması və digər məqsədlərə xidmət edir.
– 1) texniki tərəqqinin bir istiqamətidir, oxşar növlü (əşya ixtisaslaşması) məmulatların, məmulatların detal və
hissələrinin məhdudlaşdırılmış sayda istehsalının müəssisədə cəmləşdirilməsindən ibarətdir; 2)
oxşar əməliyyatların (texniki ixtisaslaşma) məhdudlaşdırılmış sayda yerinə yetirilməsidir.
– texniki tərəqqinin əsas istiqamətlərindən biridir, müəssisələrin ixtisaslaşmasının
arasında birbaşa uzunmüddətli istehsal əlaqələrinin təşkil edilməsidir. Bir qayda olaraq, kooperasiya üzrə yarımfabrikatlar, detallar və komplektləşdirici məmulatlar tədarük edilir. Đstehsal sənaye kooperativləşdirməsinin səviyyəsi
bir-biri ilə bağlı olan müəssisələrdən istehsalçı- müəssisənin məhsulunun maya dəyərinə kooperativləşmə qaydasında daxil olan, alınmış hissələrin, qovşaqların və s. dəyərinə nisbəti ilə, həmçinin kooperativləşdirilmiş təchizat əmsalı ilə – kooperativləşdirilmiş mal göndərmənin haqqının ödənilməsi xərclərinin xammal və materiallara xərclərin ümumi məbləğinə olan nisbəti ilə xarakterizə olunur.
– alıcı (sifarişçi) üçün yüklənmiş məhsuldur, yerinə yetirildiyinə görə hesablaşma sənədləri alıcılara (sifarişçilərə) təqdim olunmuş işlər və göstərilən xidmətlərdir.
NIN DƏYƏR ĐNDEKSĐ – sənaye-istehsal əsas fondlarının dəyərinin dinamikasını əks etdirən nisbi göstəricidir. Cari dövrdə müqayisəli qiymətlərlə hesablanmış əsas fondların dəyərinin baza dövrünün əsas fondlarının dəyərinə nisbəti kimi müəyyənləşdirilir. Cari dövrdə müqayisəli qiymətlərlə əsas
fondların həcmi,
faktiki qiymətlərlə cari dövrdə əsas fondların dəyərinin qiymət indeksinə bölünməsi ilə tapılır.
– planlı iqtisadiyyat şəraitində istifadə olunan sənaye istehsalı həcminin dəyər göstəricisidir, milli 582
gəlirin sənayedə yaradılmış hissəsini əks etdirir. Sənayenin xalis məhsulu özündə yeni yaradılmış dəyəri əks etdirir, müəssisənin fəaliyyətdə olan buraxılış qiymətlərində məhsulun (işin, xidmətin) həcmindən material xərclərinin və əsas fondların amortizasiyasının çıxılması yolu
ilə müəyyənləşdirilir. Bazar iqtisadiyyatında yeni yaradılmış dəyərin xarakteristikası üçün “əlavə dəyər” göstəricisindən istifadə olunur. SƏNAYENĐN ÜMUMĐ MƏHSULU – əsas fəaliyyəti sənaye olan müəssisələr (hüquqi şəxslər) və onların ayrı-ayrı xüsusiləşdirilmiş bölmələri, hüquqi şəxs yaratmadan sənaye fəaliyyəti göstərən fərdi sahibkarlar tərəfindən istehsal olunmuş sənaye məhsulunun, sənaye xarakterli işlərin, xidmətlərin həcmi, habelə qeyri- əsas fəaliyyəti üzrə göstərilən xidmətlərin, işlərin həcmi haqqında məlumatların cəmi
ilə müəyyənləşdirilir. Bura sənaye müəssisəsinin və fərdi sahibkarının bütün bölmələri tərəfindən kənara satılmaq, özünün əsaslı tikintisinə və qeyri-sənaye bölmələrinə göndərilmək, özünün əsas fondlarının (vəsaitlərinin) tərkibinə daxil edilmək, eləcə də əmək haqqı kimi öz işçilərinə vermək
üçün hasil
edilmiş məmulat
və məhsulların; kənardan alınan sifarişlərlə, özünün əsaslı tikintisi və qeyri-sənaye bölmələri üçün yerinə yetirilmiş sənaye xüsusiyyətli işlərin (xidmətlərin), eləcə
də öz
avadanlığının modernləşdirilməsi və yenidən
qurulması işlərinin; istehsalı hesabat
dövründə başa
çatdırılmamış uzunmüddətli istehsal silsiləli məhsulların (məmulatın) hazırlanması işlərinin; hesabat dövründə və ya əvvəllər istehsal olunub- olunmamasından asılı olmayaraq, hesabat dövründə kənara, özünün əsaslı tikintisinə və qeyri-sənaye bölmələrinə satılmış özünün istehsalı olan yarımfabrikatların dəyəri daxil edilir. Dəyəri hazır məhsulun istehsalçısı tərəfindən ödənilməyən xammal
və materiallardan hazırlanan məmulat bu xammal və materialların dəyəri çıxılmaqla faktiki qüvvədə olan buraxılış qiymətləri ilə sənayenin məhsulunun həcminə daxil edilir. Sənaye müəssisələrində məhsulun həcmi zavoddaxili dövriyyənin dəyəri nəzərə alınmadan zavod metodu ilə müəyyən edilir.
və ya digər məlumat prosesində uçotunun, onların tətbiq edildiyi vaxtdan arxivə veriləcəyi vaxta qədər olan hərəkətidir. Sənəd dövriyyəsinin düzgün qurulması onların hərəkətinin fasiləsiz axınını, hərəkətin ayrı-ayrı mərhələlərində ləngiməməsi və bir yerdə yığılıb qalmamasını tələb edir. Bu məqsədlə, sənədlərin hansı dərəcədə və hansı ardıcıllıqla hərəkəti, hər bir mərhələdə sənəd üzərində hansı işlərin yerinə yetirilməsini əks etdirən qrafik işlənilib hazırlanır. Belə qrafiklər lazımi statistik və uçot məlumatlarının alınmasına sərf olunan vaxtın ixtisara düşməsinə səbəb olur.
verdiyi anda və yerdə sənədlərin köməyi ilə onların ilkin qeydiyyatıdır. Sənədlərdə (və ya məlumatların texniki daşıyıcılarında) həyata keçirilmiş əməliyyatların məzmunu (tərkibi) əks etdirilir və sonradan bu məlumatlar iqtisadi qruplaşdırmalara və ümumiləşdirmələrə məruz qalır. Sənədlər uçotun dəqiqliyi və həqiqiliyini təmin edir, qanunvericiliyə riayət olunmasına, təsərrüfat vasitələrinin saxlanmasına və istifadə edilməsinin
məqsədəuyğunluğuna nəzarət vasitəsi hesab olunur. SƏNƏDLƏŞDĐRĐLMĐŞ AKKREDĐTĐV – idxalçı tərəfindən səlahiyyət verilmiş bankirin vasitəçiliyi və əmtəələrə mülkiyyət hüququnu təsdiq edən sənədlərin verilməsi prosesində hər iki tərəfin təhlükəsizliyini təmin edən kommersiya əməliyyatlarının hesablanması texnikasıdır. Ərazi uzaqlığına görə tərəflər bir-biri haqqında lazımi məlumata malik olmadıqda, sənədləşdirilmiş akkreditiv iki
tərəf arasında kommersiya əməliyyatlarının aparılması üçün lazımi etibarın müəyyən edilməsində bankirlər tərəfindən işlənmiş üsul hesab olunur. Belə ki, satıcı öz malını o vaxt verir ki, mal yüklənəndə malın haqqının ödənilməsinə əmin olur, alıcı isə o vaxt ödəyir ki, göndərilən malların onun sifarişlərinə uyğun olmasına arxayın olur. Sənədləşdirilmiş akkreditivlərdən əmtəənin satıcıları ilə alıcıları arasında daxili və beynəlxalq ticarət dövriyyəsi, xüsusən
xarici ticarət
əməliyyatları üzrə
hesablaşmalarda istifadə edilir. O poçt, teleqraf, geri çağırıla bilən və geri çağırıla bilməyən ola bilər.
saxlanması, işlənməsi və ötürülməsi üçün nəzərdə tutulmuş məlumatların material daşıyıcısıdır. Sənəddə saxlanılan məlumatlar işlənmək üçün əlverişli olmalı və qüvvədə olan qanunvericiliyə uyğun olaraq hüquqi əhəmiyyətə malik olmalıdır. Đqtisadi əməliyyatı ilk dəfə qeyd olunan sənəd ilkin
sənəd adlanır. Sənədin daha
geniş xarakteristikası – hər hansı hüququ və faktı hüquqi cəhətdən təsdiq edən işgüzar sənəddir. Məzmununa görə elmi-texniki (məqalələr, kitablar, patentlər, çertyojlar və s.), hüquqi 583
(qərarlar, fərmanlar, müqavilələr və s.), idarəedici (əmrlər, direktivlər) sənədlər fərqləndirilirlər. SƏNƏTKAR (XIRDA SƏNƏTKAR) – sənaye məhsulunun istehsalı (bütün növlər üzrə deyil) və xidmət göstərilməsi üzrə kiçik təsərrüfat subyektinin rəhbərləridir. Bu, fərdi sahibkardır və ya firmanın rəhbəridir. O, özü məhsul və xidmət istehsalçısı hesab edilir, əsasən öz əl əməyindən, ağlından və istehsal təcrübəsindən istifadə edir. Hər bir ölkədə sənətkar istehsalının müəyyən edilməsinin özünün xarakterik qaydaları var, bu səbəbdən, “sənətkar” termininin müəyyənləşdirilməsi də müxtəlifdir.
rəqabəti şəraitində məhsullara tələb və təklifin təsiri altında
qiymətin liberallaşdırılması şəraitində formalaşan qiymətdir.
rejimidir, bu zaman ölkənin gömrük ərazisinə gətirilənlər bu
ərazidə, onların
ərazidən çıxarılması haqqında öhdəçilik olmadıqda daimi qalırlar. Sərbəst dövriyyə üçün mal buraxılışında aşağıdakılara baxılır: mallara olan münasibətdə gömrük rüsumları, vergi ödənişləri və gömrük ödənişlərinin daxilolmalarına; iqtisadi siyasət və məhdudiyyət qaydalarının gözlənilməsinə. Gömrük orqanlarında lazımi səviyyədə əsaslar olduqda, yəni sübut olunduqda ki, mallar, beynəlxalq sazişlərə uyğun olaraq, buraxılan ölkəyə aid deyildir, onda bu orqanlar sərbəst tədavül üçün malın buraxılışını (idxalını) inkar edə bilər. Malın mənşəyi haqqında lazımi qaydada tərtib olunmuş sertifikatın təqdim edilməməsi, malın ölkənin gömrük sərhədindən keçirilməsinə qadağa qoymağa əsas vermir. Mənşəyi dəqiq müəyyən olunmamış mallar ölkənin gömrük vergi
- müəyyən qaydalara tabe edilmiş, xidmət sahəsinə aid olan və intellektual xidmətlərin göstərilməsindən ibarət olan peşədir. Bir qayda olaraq, bu xidmətlər müştərilərin peşəkar mütəxəssisin biliklərindən yararlanması üçün nəzərdə tutulmuşdur. Fəaliyyətin bu növü müştəri və peşəkar mütəxəssis (həkim, vəkil və s.) arasında birbaşa əlaqəni nəzərdə tutur. Fəaliyyətin bu növünün həyata keçirilməsi üçün zəruri olan praktiki təcrübə, bilik
(təhsil, diplomlar) sistematik yoxlama və nəzarət üçün əsas hesab edilir. Ölkədən asılı olaraq, statistiklər peşəkar assosiasiyalar tərəfindən idarə edilən xüsusi registrlərdən istifadə edə bilərlər. SƏRBƏST TƏDAVÜL – gömrük ərazisində və ya bu ərazinin hüdudları xaricində gömrük sərhədindən buraxılmış mal və başqa əşyalara gömrük rəsmiləşdirilməsi olmayan sərəncamdır.
(ticarəti) formasıdır. Müəssisə hüquqi və maliyyə vəziyyətinə görə sərbəst sayılır. Bununla belə, onlar tədarükçü təşkilatlara və xidmət göstərən vahidlərə birləşdirilə bilərlər.
– konstitusiya hüququnda və inzibati hüquqda dövlət idarəçilik orqanın aktıdır. Sərəncam hökmlü səviyyə daşımaqla vəzifəli şəxsə, dövlət orqanına verilmiş səlahiyyət daxilində çıxarılır (verilir) və
müvafiq vətəndaşlar, habelə fiziki şəxslər üçün məcburi xarakter daşıyır. Konkret hadisə barəsində verilən birdəfəlik və ümumi sərəncamlar, yəni uzun müddət üçün
qüvvədə olan
sərəncamlar fərqləndirilir. Lakin hər iki halda sərəncamlar qanuni qüvvəyə malik olan akt kimi çıxış edir. Qərar fərqli olaraq, sərəncam normativ xarakter daşımır; 2) mülki hüquqda sərəncam əşyanın mülkiyyətçisinin, habelə təhkim edilmiş əmlak üzərində təsərrüfatçılıq hüququnu həyata dövlət təşkilatlarının səlahiyyətlərindən biridir. Sərəncam hüququna əsasən, mülkiyyətçi alqı- satqı, tədarük, bağışlama, əmlak kirayəsi və i.a. əqdlər vasitəsilə əmlak üzərində sərəncam verməklə onu iqtisadi dövriyyəyə daxil edir. Sərəncam aktı ilə əmlak özgəninkiləşdirilir, girov qoyulur, saxlanca, müvəqqəti sahibliyə və istifadəyə verilir. Sərəncam vasitəsilə əmlak mülki dövriyyəyə buraxılır. əşyanın hüquqi taleyi sərəncam verilməsi ilə müəyyən edilir.
QALAN GƏLĐR – sahibkar tərəfindən son istehlak və yığım üçün istifadə oluna biləcək gəlirdir. Sərəncamda qalan gəlirə inflyasiya, həmçinin hərbi əməliyyatlar, təbii fəlakət və s. nəticəsində aktivlərin dəyərinin dəyişməsi daxil edilmir. Cari transferlər kimi verilmiş gəlirlər çıxılmaqla, o, alınmış cari transferlər əlavə edilməklə alınmış və ödənilmiş ilkin gəlirlərin saldosuna bərabərdir. Milli Hesablar Sistemində sərəncamda qalan gəlir gəlirlərin təkrar
bölüşdürülməsi hesabının balanslaşdırıcı maddəsidir. Bütün institusional rezident-vahidlərin sərəncamda qalan gəlirlərinin cəmi ümumi milli sərəncamda qalan gəlirə bərabərdir. SƏRƏNCAMDA QALAN TƏSHĐH EDĐL- MĐŞ GƏLĐR – natura şəklində alınmış və verilmiş sosial transferlər nəzərə alınmaqla,
584
pulsuz xidmətlərin (məsələn, mənzil, kommunal xidmətləri, təhsil və s.) dəyəridir. Milli hesablar sisteminin kateqoriyasıdır, “Gəlirin natura
şəklində bölüşdürülməsi” hesabında balanslaşdırıcı maddədir. SƏRƏNCAMDA OLAN MĐLLĐ GƏLĐR - aşağıdakı yollar vasitəsilə ümumi və xalis milli gəlirdən alına bilər: a) institusional rezident vahidlərin qeyri-rezident vahidlərdən pul və ya natura şəklində aldığı bütün cari transferlərin əlavə edilməsi; b) institusional rezident vahidlər tərəfindən qeyri- rezident vahidlərə pul və ya natura şəklində ödənilən bütün cari transferlərin çıxılması.
gömrük sərhədinə malın çatdırılmasına qədər sərhəddə göstərilmiş məntəqə və ya yerə nəqliyyat vasitəsində çatdırılmış, ixrac
gömrük rəsmiləşdirilməsini keçmiş, lakin
idxal rəsmiləşdirilməsini keçməmiş boşaldılmamış malın alıcının sərəncamına təhvil verilməsi zamanı satıcı tərəfindən çatdırılmanın yerinə yetirilməsidir. “Sərhəd” termini altında, ixracatçı ölkənin sərhədi də daxil olmaqla, hər hansı sərhəd nəzərdə tutulur. Odur ki, bu şərt daxilində konkret yerin və ya məntəqənin adı göstərilməklə, sərhədin dəqiq təyin edilməsi əsasdır. Əgər tərəflər gəlmiş nəqliyyat vasitələrindən malın boşaldılması üzrə öhdəliyin satıcının öz üzərinə götürməsini və belə boşaldılma üçün bütün riskləri və xərcləri çəkməsini istəyirlərsə, o zaman bu, alqı-satqı müqaviləsinə müvafiq əlavədə dəqiq qeyd edilməlidir. Bu termin malın quru sərhədə qədər çatdırılarkən hər hansı bir nəqliyyat növü ilə daşınması zamanı tətbiq edilə bilər. Əgər çatdırılma təyinat limanında, gəminin bortunda və ya gəminin yan aldığı körpüdə yer alarsa, bu zaman DES (gəmidən göndəriş) və ya DEQ (gəminin yan aldığı körpüdən göndəriş) terminlərini tətbiq etmək lazımdır.
Yüklə 17,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|