A. M. Vəliyev Elmi redaktorlar: R. A. Səlimov, S. A. Sadıqova, T.Ə. Paşayev
Yüklə 17,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- STRUKTUR TƏNLĐYĐ
- STRUKTURUN YENĐDƏN QURUL- MASI
- SU MÜHĐTĐNĐN QORUNMASI
- SUBPODRAT FƏALĐYYƏTDƏN OLAN GƏLĐR - (I)
- SÜD ĐSTEHSALI
- Mal-qaranın
|
STRUKTUR STATĐSTĐKASI – tez-tez “illik statistika” termini kimi işlədilən termindir. Müəssisələrin struktur statistikasının vəzifəsi - konyunktur dəyişikliklərə birbaşa aid olmayan illik məlumatların verilməsidir. Avropa Đttifaqı dövlətlərində müəssisələrin struktur statistikası bu məsələyə dair Avropa Đttifaqı Şurasının 20 dekabr 1996-cı il tarixli, 58 nömrəli qərarı ilə tənzimlənir. Statistikanın digər sahələrindən fərqli olaraq, struktur statistikası bütövlükdə müəssisənin özünün, habelə onun strukturunu təşkil edən tərkib hissələrinin – fəaliyyət növü vahidlərinin, yerli
vahidlərin, fəaliyyət növünün yerli
vahidlərinin və
s. əsas
makroiqtisadi göstəricilərini öyrənir. Struktur statistikasının məqsədi – sahibkarlıq fəaliyyəti növlərinin strukturu və təkamülünü, sahibkarlıq fəallığı, rəqabət qabiliyyətliliyi və fəaliyyətinin nəticələrini müəyyənləşdirməyə imkan verən istehsal amillərini, sahibkarlığın və bazarların regional, milli və beynəlxalq inkişafını, müxtəlif fəaliyyət növləri qruplarına aid müəssisələrin səciyyəvi xarakteristikalarını təhlil etmək imkanını verən məlumatların yığılmasından ibarətdir. Struktur statistikası ilə müqayisədə müəssisələrin qısamüddətli statistikasının mühüm fərqləndirici 610
cəhəti ondan ibarətdir ki, o, baş verən proseslərin dəyişilməsini daha tez izləyə bilir.
və proseslərin səbəb-nəticə mexanizmini əks etdirən, ekonometrik modelin verilməsinin (əks etdirilməsinin) ilkin formasıdır.
– iqtisadiyyat strukturunun bazarın dəyişən şəraitinə uyğun olaraq dəyişməsidir. Stabil şəraitdə və sosial (institusional) islahatlarla əlaqədar keçid dövründə formalaşmış bazar münasibətlərində olan strukturun yenidən qurulmasından fərqlənir. Strukturlu yenidən qurma Azərbaycanın iqtisadiyyatında mərkəzləşmiş planlaşdırılmanın, bazar alətlərinin istifadəsinə əsaslanan, istehsalda, bölüşdürmə sahəsində və cəmiyyətdə sosial münasibətlərdə edilən dəyişikliklərin dərinlik və mürəkkəbliyinin çox böyük miqyasını şərtləndirən, idarəetmə ilə əvəz edilməsi prosesində həyata
keçirilir. Strukturlu yenidənqurma makroiqtisadi göstəricilər sistemi, sahə və ərazi statistika göstəriciləri, həmçinin onun yeni istiqaməti olan – institusional dəyişikliklər (çox quruluşlu iqtisadiyyatın qurulması, özəlləşdirmə, səhmləşdirmə, kiçik biznes, fond bazarının inkişafı (“Qiymətli kağızlar bazarı”na bax) və s.) statistikası ilə əks olunur.
statistikasının altsahəsidir. Su ehtiyatlarını, onun tərkibi və keyfiyyətini, ölkə iqtisadiyyatının su ehtiyatları ilə təminatını, suburaxıcı və su istehlakını, su itkisi, təmiz suyun təkrar və dövriyyə istifadəsi hesabına qənaətini, suyun kənara axıdılmasını, yeraltı suların təbii göllərə, su anbarlarına və s. (çıxan suyun növləri üzrə), axıdılmasını, su mühafizə qurğuları ilə təchizatını və s. öyrənir.
- ətraf mühitin qorunmasına çəkilən xərclərin ölçülməsində tez-tez
istifadə olunan
göstəricilərdən biridir. Tullantıların azaldılmasına və qarşısının alınmasına, onların yığılmasına, daşınmasına, emalına
və yerdəyişməsinə, qurğuların quraşdırılmasına, həmçinin tullantıların monitorinqinə çəkilən xərcləri əhatə edir. Əsas etibarı ilə suyun keyfiyyətinin və miqdarının bərpa edilməsi və qorunması üzrə tullantıların azaldılmasına və onlardan istifadə edilməsinə yönəldilmiş emal üzrə fəaliyyət növləri daxil edilir. Həmçinin səthi suların, yeraltı (torpaq) suların və torpağın keyfiyyətinin monitorinqini də özündə birləşdirir.
– heç vaxt nikahda olmayan kişidir.
termin əsasən nikah qabiliyyətli yaşda olan kişilərə tətbiq olunur. Adətən, evli olmayan istənilən kişini, əvvəllər nikahda olmağından asılı olmayaraq, belə
adlandırırlar. Buna
demoqrafiyada nikahda olmayanlar kateqoriyası müvafiqdir, subaylar, dul qalanlar və boşananlar bu kateqoriyaya aiddirlər.
GƏLĐR - (I) – subpodrat münasibətləri çərçivəsində digər vahidlərə əmtəə və xidmətlərin göstərilməsi üzrə fəaliyyətdən olan dövriyyənin daxil
edildiyi göstəricidir. Bundan başqa,
sifarişçilərə göndərilən əmtəələrin emalından alınan gəlirlər də daxildir. Subpodrat münasibətlər aşağıdakı hallarda mövcud olur: • sifarişçi yaradılan məhsulun konsepsiyasının işlənməsində iştirak edir, hətta o istehsalçıya qismən də olsa spesifikasiya (müfəssəl texniki planlar və ya az müfəssəl spesifikasiya) verdiyi halda da; • sifarişçi məhsulun satışı üçün cavabdehlik daşıyır. Müqaviləsiz işçilərin həyata keçirdikləri fəaliyyət növləri daxil edilmir. SUBPODRAT FƏALĐYYƏTĐ – subpodrat qarşılıqlı əlaqələri aşağıdakı hallarda mövcud olur: -
məhsulun konsepsiyasının hazırlanmasında iştirak
edir, hətta
əgər istehsalçını texniki planın
hissələrindən başlayaraq bütün ümumi xüsusiyyətlərinə qədər məhsul üzrə xüsusiyyətlərlə qismən təmin edirsə; - sifarişçi əmtəənin satışına görə cavabdehlik daşıyırsa.
üçün bu, subpodrat yerinə yetirilən müəssisələrin sadə sayıdır. Fəaliyyət növləri təsnifatına uyğun olaraq, ondan statistik məlumatların tərtib edilməsində istifadə edilir. Təsnifatda subpodrat üzrə müqavilə çərçivəsində əmtəə və xidmətləri digər vahidlərə çatdıran vahidlərin faizi aşağıdakı kateqoriyalar üzrə müəyyənləşdirilir: - bir sifarişçi; - iki sifarişçi; - üç sifarişçi; - dörd və ya daha çox sifarişçi; 611
- subpodrat müqaviləsi üzrə əmtəə və xidmətləri göndərməyən müəssisələr. SUBPODRATÇI – əsas podratçının hesabına subpodrat üzrə işlərin yerinə yetirilməsinə dair fəaliyyətin həyata keçirilməsinə razılıq vermiş üçüncü şəxsdir. Tikintidə subpodratçı – tikili və obyektlərin layihəsində nəzərdə tutulmuş bütün tikinti işlərinin tamamlanmasına cavabdeh olan baş podratçının yerinə yetirə bilmədiyi işləri həyata keçirmək üçün, baş podratçı ilə əlavə bağlanmış müqavilə əsasında, həmin tikinti müəssisəsi hesab edilir. SUBPODRATÇILARA ÖDƏNĐŞLƏR - tərəflər arasında bağlanmış müqaviləyə uyğun olaraq, müəssisə tərəfindən üçüncü şəxsə təqdim edilmiş mal və xidmətlərə görə ödənişlər bu göstəriciyə daxil edilir. Bura, vahid tərəfindən firma istehsalçıya göndərilmiş malların emalına görə ödəmələr də daxil edilir. Təmir və texniki xidmət istisna edilir. SUBPODRATÇILARA ÖDƏNĐŞLƏRĐN HƏYATA KEÇĐRĐLMƏSĐ – bu göstərici ödənişlərə daxildir. Tərəflər arasında bağlanmış müqaviləyə uyğun olaraq, istehsal olunmuş mallara və göstərilmiş xidmətlərə görə, baş podratçı tərəfindən üçüncü şəxslərə ödənilir.
verilmiş, subpodrat münasibətlər çərçivəsində digər sifarişçilərin əmtəələrlə təmin edilməsi və xidmətlərin göstərilməsi üzrə fəaliyyətlərdən yaranan dövriyyədir.
aşağıdakı hallarda mümkündür. Əgər: - sadə ümumi göstərişlərdən başlayaraq, sifarişçi istehsalçıya hərtərəfli texniki çertyojlaradək spesifik məlumatları təqdim etməklə, məhsulun işlənməsində (istehsalında) heç olmazsa, qismən iştirak edirsə; - sifarişçi əmtəənin satışa buraxılmasına görə cavabdehlik daşıyırsa. Buradan təmir və texniki xidmət çıxılır. SUDAN DAVAMLI VƏ ARDICIL ĐSTĐ- FADƏ – kollektor-drenaj suyundan istifadə də daxil olmaqla, dövri su təchizatı və çirkab sulardan təkrar (ardıcıl) istifadə sisteminin tətbiq olunması hesabına təmiz suya edilən qənaətin həcmidir. Dövri istifadəyə kommunal və istehsal istilik təchizatı sistemindəki su məsrəfləri aid edilmir. Sudan dövri və ardıcıl istifadənin həcminin onun ümumi istehsal istehlakına (təmiz sudan istehsal ehtiyaclarına istifadə edilməsi, üstəgəl dövri və ardıcıl su istehlakı) nisbəti su ehtiyatlarından istifadənin səmərəlilik səviyyəsinin əsas xarakteristikası hesab edilir. Sudan dövri və ardıcıl istifadəni əks etdirən yekun göstəricilərin statistika uçotu
və ümumiləşdirilməsi su götürülməsi göstəriciləri ilə eynidir.
və getdikcə qeyri-ərzaq mallarının miqdarını çoxaldan pərakəndə ticarətin özünəxidmət mağazası kimi müəyyənləşdirilir və müxtəlif ölkələrdə aşağıdakı ticarət sahəsinə malikdir: - Belçika, Danimarka, Đspaniya, Fransa, Lüksemburq: 400-dən 2500 m 2 -ə kimi; - Almaniya (əsasən) : 400-dən 1000 m 2 -ə kimi; - Yunanıstan, Portuqaliya: 200 m 2 və daha çox; - Niderland: orta hesabla 300 m 2 ; - Đrlandiya, Böyük Britaniya: 2323 m 2 -ə kimi (25000 fut 2 ). SUPERSTRUKTUR
- otellər və turistlərin digər yerləşdirilmə vasitələri, restoranlar, mağazalar, əyləncə mərkəzləridir (kinoteatrlar, muzeylər, bədii qalereyalar, konsert zalları və s.). Superstruktur və infrastruktur terminləri arasında ciddi fərq yoxdur, lakin bu termin yeni tikiləcək kurortların planının tərtib edilməsi zamanı işlədilir. SUYA ATILAN SON DƏRƏCƏ YOL VERĐLƏ BĐLƏN TULLANTI - su obyektinin müəyyən məntəqəsində (təşkilatın fəaliyyət göstərən və ya layihələşdirilən müəssisəsində, qurğusunda), vaxt vahidində su hövzəsinin verilən hissəsində suyun keyfiyyət normasını pozmayan tullantıların tökülməsinə imkan verən axar sularda olan maddələrin maksimal miqdarıdır. Statistikada, suya axıdılan faktiki tullantıların və tökülməsi son dərəcə yol verilə bilən tullantıların nisbəti axar
suların çirklənmə dərəcəsini xarakterizə edən əsas göstəricidir. SUYUN GÖTÜRÜLMƏSĐ – müxtəlif mənbələrdən götürülən su ehtiyatlarının həcmidir. Suyun götürülməsinin tərkibinə su ehtiyatlarının məcburi götürülməsi (elektrik enerjisinin istehsalı, gəmilərin şlüzdən keçməsi, balığın keçməsi, gəminin hərəkət dərinliyinin saxlanması və s. məqsədlər üçün suyun
su qovşağından keçirilməsi) daxil deyildir. Statistika təcrübəsində suyun götürülməsinin həcmi şəhər və ya idarə su 612
kəmərlərinin, digər su təsərrüfatı sistemlərinin təkrar su tullantılarının, həmçinin birbaşa təbii mənbələrdən – dəniz və yeraltı laylar da daxil olmaqla, su hövzələrinin səthindən götürülən suların həcmlərinin cəmi daxil olmaqla, bütün mümkün mənbələrin ümumi miqdarı kimi hesablanır. Bundan başqa, ikili hesablamanı aradan qaldırmaq məqsədilə, təbii mənbələrdən suvarmaya, istehsal və kommunal su təchizatına və digər ehtiyaclara suyun verilməsi ayrılıqda göstərilir. Bununla yanaşı, burada iri kanallara su verilməsi üçün tranzit sular, sonradan istehlak edilmədən filiz şaxtalarından (sonradan istehlak olunmamaqla) suların axıdılması və s. nəzərə alınmır. Əhali tərəfindən quyulardan, artezian quyularından, təbii hovuzlardan mərkəzləşdirilməmiş qaydada suyun istifadəsinin miqdarı ekspert qiymətləri əsasında müəyyən edilir. Suyun götürülməsi haqqında ümumi məlumatlar idarədaxili və ərazi bölmələri, həmçinin iri çay, göl və dəniz hövzələri üzrə formalaşdırılır. SUYUN ĐSTEHLAKI – həm müəssisənin su buraxıcısından, həm də kommunal su kəmərləri və su təsərrüfatı sistemlərindən alınan bütün növ (səthi, yeraltı, lay, şaxta, dəniz və s.) suların təsərrüfat ehtiyaclarını ödəmək üçün istifadəsidir. Ayrılıqda götürülmüş müəssisə üçün su
istehlakının ümumi həcmi bərabərdir - bütün mənbələrdən götürülmüş suyun həcmi, çıxılsın təzə (digər istehlakçılar tərəfindən istifadə edilmədən) götürülmüş suyun istifadə edilmədən digər istifadəçilərə ötürülməsi, çıxılsın suyun daşınmasındakı itkilər. Su istehlakı tərkibinə dövri su istehlakının miqdarı və axar suların təkrar (ardıcıl) istifadəsi (dövri və ardıcıl su təsərrüfatları sistemlərinə itkiləri əvəz etmək üçün daxil olan sular istisna olmaqla) daxil deyildir. Statistikada su istehlakının ümumi həcmi, o cümlədən əhalinin təsərrüfat-içmə ehtiyacları, kənd təsərrüfatı istehlakı daxil edilmədən (içməli su ayrılmaqla) istehsal ehtiyacları, suvarmaya (su ilə təmin etmə) və s. üçün ayrılan sular ayrılıqda öyrənilir. Yekun məlumatlar su götürmə
göstəriciləri üzrə məlumatların işlənməsinə oxşar qaydada formalaşdırılır.
təsərrüfatlarda körpə heyvanların südlə bəslənməsində istifadə edilməsindən asılı olmayaraq, inəklərdən, camışlardan, keçilərdən, və qoyunlardan faktiki sağılmış südün həcmini xarakterizə edir. SÜDƏMƏR UŞAQ – doğulduğu andan ömrünün bir yaşınadək olan uşaqdır. Yeni doğulmuş dövr (dörd həftəlik yaş) və südəmər dövrlər (südəmər yaş) ayrılır. Südəmər uşağın inkişafı üçün boyunun və bədən çəkisinin tez artması ən səciyyəvi haldır. Südəmər uşağın bəzi sistemlərinin nisbi funksional keyfiyyətsizliyi onun xarici mühitdəki şəraitə nisbətən zəif uyğunlaşmasına, həmçinin infeksiyalara meylli olmamasına səbəb olur. Erkən yaşında kifayət qədər yüksək xəstələnmə və ölüm bununla izah edilir.
yükün
xüsusiyyətlərindən asıl
olaraq, yerdəyişmə rejimini müəyyənləşdirən yüklərin göndərilməsinin konkret əlamətidir (nişanəsidir). Aşağıdakı kateqoriyalar fərqləndirilir: yük, böyük (sürət qatarlarında daşınmalarda) və sərnişin (yüklü
vaqonların növbədənkənar sərnişin qatarlarına quraşdırılmasında). SÜRƏTLƏNDĐRĐLMĐŞ AMORTĐZASĐYA – iqtisadiyyatın yüksək texnologiyalı sahələrinin inkişaf etdirilməsi və səmərəli texnologiyaların tətbiq edilməsi üçün şəraitin yaradılması məqsədilə əsas kapitalın normativ xidmət müddəti ilə müqayisədə aktivlərin silinməsinin sürətləndirilməsini təmin edən metoddur. Əsas kapitalın sürətləndirilmiş amortizasiyasının tətbiqi və onun yerinə yetirilməsi qaydaları hökumət tərəfindən müəyyənləşdirilir. Sürətləndirilmiş amortizasiya yüksəldilmiş faizlərlə hesablanır. Yüksək
texnologiyalı sahələrin inkişafının stimullaşdırılması və vergiyə məruz qalan mənfəət məbləğinin azaldılması yolu ilə
istehsal potensialının yeniləşdirilməsi üçün tətbiq edilir. Sürətləndirilmiş amortizasiya əsas fondların yalnız xidmət müddəti 3 ildən çox olan aktiv hissəsinə (maşınlara, qurğulara, nəqliyyat vasitələrinə) aid edilir. (Qeyd etmək lazımdır ki, sürətləndirilmiş amortizasiya əsasında əsas fondların amortizasiyası haqqında məlumatlar, bir qayda olaraq, MHS tələblərinə cavab vermədiyinə görə (MHS-də əsas kapital bərpa dəyəri ilə qiymətləndirilməlidir), əsas kapitalın istehlakının hesablanmasında istifadə edilə bilməz. Bundan əlavə, sürətləndirilmiş amortizasiya metodundan 01.01.2006-cı il tarixdən Azərbaycan Respublikasında istifadə edilmir).
– mal-qaranın sayının hərəkətini və təkrar istehsalını əks etdirən göstəricilər sistemidir; təsərrüfatlarda, regionlarda və ölkədə növlər, cinslər və yaş qrupları üzrə mal-
tərtib edilir. Balansda ilin əvvəlinə mövcud baş sayı, daxil olan mal-qaranın sayı, o cümlədən balalama və digər
qruplardan köçürmələr 613
göstərilir. Çıxma üzrə aşağıdakı göstəricilər əks etdirilir: kəsilməyə verilənlər, damazlıq üçün satılanlar, digər qruplara köçürülənlər, sair satışlar və verilən, təsərrüfatda kəsimlər, itənlər və ölənlər, oğurluqlar və əskik gəlmələr. Yekunda ilin sonuna sürünün baş sayını alırlar. Mal-qaranın bala verməsi – təsərrüfata aid olan analardan diri doğulmuş bütün körpə
heyvanlardır. Toyuqların nəsil verməsinə inkubatorlarda çıxardılmış bir günlük körpələr (cücələr) daxildir. Mal-qaranın təkrar istehsalını və ana heyvanların məhsuldarlığının xarakteristikası üçün
ilin əvvəlinə mövcud olmuş əsas sürüdəki bir və ya 100 anaya düşən nəsilvermə göstəricisi hesablanır. Hesablamanın həmçinin nəsilvermə üçün nəzərdə tutulmuş bütün analar üzrə aparılmasına da yol verilir. Buna o zaman yol verilir ki, mal-qaraların növlərinə uyğun olaraq, anaların sayına iki yaşdan yuxarı düyələr, yoxlamadan çıxarılmış ana donuzlar, yaşı bir ildən yuxarı olan şişəklər daxil edilsin. Çoxdöllü heyvanlar üçün alınmış balaların sayının anaların nəsilvermə sayına
nisbəti kimi
onların məhsuldarlıq göstəricisi hesablanır. Mal-qaranın tələf olması – qocalıqdan, xəstəlikdən, yaralanmadan, təbii fəlakət və digər bədbəxt hadisələrdən, kəsilmiş heyvanların ətindən qida kimi istifadə olunmayan mal-qaranın məcburi kəsimi kimi, heyvanların bütün ölüm halları daxil edilməklə, mal-qaranın itkiləridir. Mal-qaranın tələf olmasının nisbi göstəricisi dövriyyədəki mal- qaranın ümumi sayına (ilin əvvəlinə olan mal- qaranın sayı üstəgəl nəsil vermə, üstəgəl kənardan daxil olmalar) və yaxud orta illik baş sayına görə %-lə hesablanır. Balaların tələf olması balaların daxil olmasına nisbətən %-lə hesablanır. Sürünün təkrar istehsalını təhlil etmək üçün cavan
göstəricisi hesablanır (onun sayının müvafiq mal- qara qrupunun uyğun mal-qara qrupunda yaşlıların baş sayına nisbətidir).
Yüklə 17,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|