A. M. Vəliyev Elmi redaktorlar: R. A. Səlimov, S. A. Sadıqova, T.Ə. Paşayev
Yüklə 17,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- YAŞAYIŞ DƏYƏRĐ ĐNDEKSĐ
|
YAŞ PĐRAMĐDASI - insanların yaşa və cinsinə görə bölgüsünün qrafik təsviridir. Bu piramida özündə hər yaş və cins üzrə insan sayının və ya onların əhali içərisində payının eyni ölçülü üfüqi xətt şəklində ikitərəfli diaqramını əks etdirir. Xətlər bir-birinin üstündə yaş qiymətinin artması qaydasında yerləşir, adətən 0-dan 100 qədər, sol tərəfdən – kişilər üçün, sağ tərəfdən – qadınlar üçün göstərilir. Belə ki, ölüm nəticəsində yaşlı insanların sayı cavanların sayından daha az olduğundan, yaşların tam yığımının təsviri piramida formasını alır. Yaş piramidası, adətən, əhalinin siyahıyaalınması və ya illik, yaxud 5 illik yaş qrupları üzrə müşahidəsi haqqında məlumatlara əsasən piramidanın pillələrinin sahəsi, həmin insanların yaş və cins üzrə sayına qrafik, yaxud bütün əhalinin sayında onların payına (müqayisədə) uyğunlaşması şərti ilə qurulur. Bununla yanaşı, pillələrin uzunluğu həmin
yaş qrupunun sıxlığından, yəni hər yaş vahidinə nə qədər insan uyğun gəldiyindən asılıdır. Əgər yaş strukturu haqqında ilk
məlumatlar müxtəlif yaş intervallarında ifadə olunubsa, daha iri qruplar üçün yaş piramidası pillələrinin uzunluğu qrupda olan insanların sayının bütün yaş piramidası üçün yaş vahidi kimi qəbul olunmuş intervalın uzunluğuna bölünməsi ilə ifadə olunur. Belə ki, 5- illik yaş qrupları üzrə yaş piramidası qurularkən 6-illik yaş qruplarının sayı 6/5, 10-illik yaş qruplarının sayı isə 2-yə bölünməlidir. Əgər böyük yaş qrupu, məsələn, 70 yaşlı və daha yaşlı insanları birləşdirirsə, hesab olunur ki, bu interval 100 yaşa qədər uzanır, yəni 30 yaşa bərabərdir, lakin burada hər 5 il üçün orta sıxlıq (70 yaş və ondan böyük olan insan qrupunun 6-ya bölünməsi 693
nəticəsində alınması mümkün olur) deyil, 100 yaşa çatmış 0 qədər bərabər sürətdə azalan sıxlıq əks olunur. Bəzən yaş piramidasında (ştrixləmə və ya rəngləmə ilə) hər yaşda olan, bir çox hallarda isə nikahda olan, dul və boşanmış hər hansı bir insan yarımqrupları ayrılır. Yaş piramidası əhalinin bu və ya digər vaxtda yaş-cinsi quruluşunu əks etdirir, yəni əhalinin təkrar istehsalının daimi prosesində onun bəzi vəziyyətini qeydə alır. Pillələrin müqayisəli uzunluğu ən yaşlı insanlardan (çoxdan doğulmuş insanlar) başlayaraq, ən kiçik yaşlı (yaxınlarda anadan olmuş) insanlara qədər uzun vaxt müddətində əhalinin yaş tərkibinə doğum və ölüm proseslərinin və həmçinin indiki zamanda formalaşmış yaş tərkibinin əhali artımının perspektivlərinə təsiri haqqında məlumat əldə etməyə imkan yaradır. Doğum sayının aşağı düşməsinə və çağırış yaşında olan kişilərin itkisinə gətirib çıxaran müharibə, yaxud əmək qabiliyyətinə malik olan kişilərin sayını artıran
daimi mühacirət nəticəsində, əhalinin sayı və yaş strukturunda və ya onun çoxalmasının sürətində baş verən pozuntuların təsiri altında yaş piramidasının sərhədləri qeyri-sabit olur, onlarda əhalinin artım və itki xarakterində yaranan əvvəlki dəyişikliklər əks olunur. Belə dəyişikliklər əhalinin yaş strukturunda bir növ piramidanı nöqsanlı edən uzunmüddətli iz buraxır. Əhalinin siyahıyaalınmasının üst-üstə çəkilmiş iki yaş
piramidası (bu
zaman hər
pillənin uzunluğunda olan fərq dəqiq qeyd olunmalıdır) yaş-cins strukturunda, həmçinin sayı müxtəlif ola bilən ayrı-ayrı illərdə eyni yaşda olan müxtəlif nəsillərin olması ilə nəticələnmiş dəyişiklikləri göstərir. Bununla yanaşı,
yaş piramidası demoqrafik proqnozu asanlaşdırır. Yaş piramidasının məkanda da
müqayisəsi səciyyəvidir, məsələn, piramidaların şəhər və kənd əhalisi üçün: kənd yerlərində uşaqlar və yaşlı nəsil, şəhər yerlərində isə əmək qabiliyyətli yaşda olan əhali üstünlük təşkil edir. Yaş piramidası həmçinin yaş haqqında qeydə alınmış
məlumatların dəqiqliyini qiymətləndirməyə imkan yaradır. Əhalinin ayrı-ayrı qruplarının – miqrantlar, məşğuliyyəti olan insanlar, etnik qruplar və ya ayrı-ayrı regionların əhalisinin təhlil məqsədi ilə yaş piramidaları qurulur. Demoqrafik modellərin köməyi ilə yaş piramidası əhalinin təkrar istehsalının öyrənilməsində də öz əksini tapır. Real əhalinin və stasionar yaxud sabit əhalinin yaş piramidası çevrəsini, onların təkrar istehsal rejimlərinə uyğun olaraq müqayisə edərək, real əhalinin yaş-cins tərkibi və sayını, müasir doğum və ölüm səviyyəsinin təsirinin xarakterini əyani şəkildə təsvir etmək olar. Keçmişə yönəldilmiş belə təhlil, təkrar istehsalın bir rejimdən digərinə keçidini müşahidə etməyə, başqa ölkələrdə və başqa dövrlərdə belə keçidin vaxtını müəyyən etməyə kömək edir. Yaş piramidası gələcək nəsil üçün istər ayrı-ayrı ölkələr, istərsə də ölkələr qrupunun (məsələn, iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş və inkişafda olan), həmçinin dünyanın bütövlükdə demoqrafik proqnozlarının müxtəlif variantlarını görməyə imkan verir. Yaş piramidası təsvirinə stasionar vəziyyətinə qədər “cavan” və “yaşlı” əhalisi olan ölkələrin əhalisinin yaş-cins tərkibinin dəyişilməsi perspektivinin müqayisəsi üçün daha tez-tez xarici futuristlər müraciət edir. Yaş piramidası iqtisadi-demoqrafik tədqiqatlarda da istifadə olunur. Burada yaş piramidası pillələri nəslin sayını yox (yaş qrupunun), istehsalatda məşğul olanların sayını, hər yaşda olan və ya həyatının hər dövründə olan insanların istehsalat və tələbat həcmini (adətən, pul şəklində), işə sərf olunmuş vaxtını əks etdirir. Şərti nəsil üçün belə xüsusiyyətlər iqtisadi yaş piramidasının qurulması ilə əldə olunur. YAŞ ŞKALASI – bu və ya digər demoqrafik hadisənin başlanması, demoqrafik proseslərin gedişatı, yaşını yaxud əhalinin yaş tərkibini ölçmək üçün tətbiq olunan yaş xarakteristikaları sistemidir. Düz xətlə təsvir olunur və onun üzərinə eyni məsafədə dəqiq yaşın, yaxud yaş intervalının ardıcıl qiymətlərinə uyğun müvafiq nöqtələr qoyulur. Şkalanın dərəcələrinin qiyməti kimi, öyrənilən prosesdən asılı olaraq, günlər, aylar, illər, həmçinin beş illik, yaxud on illik yaş intervalları tətbiq olunur. Analoji şkala bu və ya digər demoqrafik vəziyyətin uzunluğu öyrənilən zaman da tətbiq olunur.
cari hesablamalarda və
ya əhalinin proqnoz hesablamalarında əhalinin gələcək yaş tərkibinin qiymətləndirilməsi üsuludur. Hər bir yaş üzrə əhalinin ilin əvvəlinə olan sayı, növbəti ilin (beş illiyin) əvvəlinə adamların bir hissəsinin ölməsi, qalanların isə yaşaması nəzərə alınmaqla, sonrakı yaş qrupuna keçirilir. Adətən, yaş üzrə hərəkətdə yaş intervalı onun həyata keçirildiyi zaman intervalına bərabər götürülür. Cari hesablamalarda yaşa görə hərəkət üçün yaş üzrə faktiki ölənlərin sayından, perspektiv hesablamalarda isə - ölüm cədvəlində olan yaşayanların nisbi sayından istifadə olunur. YAŞAMA MÜDDƏTĐ – bir yerdə fasiləsiz yaşanan ömür uzunluğu və əhali miqrasiyasının
694
göstəricilərindən biridir. Əhalinin siyahıyaalınmasında sorğu olunana
“Hansı vaxtdan həmin yaşayış məntəqəsində fasiləsiz yaşayır” sualı verməklə, yaxud yaşama müddəti haqda birbaşa sualın köməyi ilə müəyyən edilir. Siyahıyaalmanın aparıldığı yerdə doğulmuş və bütün ömrü boyu orada yaşamış şəxslərə qeyri- miqrantlar, qalanlarına isə miqrantlar kimi baxılır. Yaşama müddəti haqda məlumatları miqrantların miqrasiya koqortaları üzrə təsnifləşdirmək üçün, miqrasiyanın bu və ya digər regionun uzun müddət üçün əhalisinin formalaşmasına təsirini qiymətləndirmək üçün əsasdır. YAŞAYANLARIN SAYI – ölüm cədvəllərinin göstəricisidir, verilmiş yaş intervalına daxil olan yaşlaradək sağ qalanların intervalın uzununa vurulmuş orta sayına bərabərdir. Adətən, L
kimi
işarələnir. YAŞAYIŞ BĐNALARI – daimi və ya müvəqqəti yaşayış üçün nəzərdə tutulmuş, həmçinin belə məqsədlər üçün uyğunlaşdırılmış binalardır. Yaşayış binaları yaşayış fondlarına aid olan (ümumi təyinatlı, yataqxana, məktəb- internatların yataq korpusları, uşaq evlərinin yataq korpusları, qocalar və əlillər evlərinin yataq korpusları) və yaşayış fondlarına aid olmayan (yay bağları, bağ evləri, hərəkət edən lövhəli evciklər, yaşayış üçün
uyğunlaşdırılmış vaqoncuqlar, yerlər, vaqonlar və vaqonların, gəmilərin və s. kuzovları) binalara bölünür.
DƏYƏRĐ ĐNDEKSĐ – öz
dövründə sovet iqtisadçısı A.Konyus və belçikalı iqtisadçı E.Engel tərəfindən irəli sürülmüş ideyalar əsasında hesablanan yaşayış dəyərinin artma göstəricisidir. A.Konyus 1924-cü ildə yaşayış dəyərinin indeksi nəzəriyyəsinin yaradılmasında həlledici addım atmışdır. Onun ideyalarından yarım əsr keçdikdən sonra ABŞ Əmək Statistikası Bürosunda istehlak qiymətləri indeksinin hesablanmasında (yaşayış dəyərinin indeksi) rəsmi konsepsiya statusu adını almışdır. Ailələr tərəfindən əldə edilmiş istehlak nemətləri yığımı, onların
yaşayış səviyyəsi xarakteristikasına əsasən
izah edilir
(aydınlaşdırılır). Ailənin üzləşdiyi qiymət artımı onun ümumi istehlak xərclərinin (hər dəfə həyat səviyyəsinin dəyişməzliyini saxlamaq üçün bu gün dünənə nisbətən daha baha olur) artımı kimi qiymətləndirilir. Əmtəə və xidmətlərin konkret yığımı deyil, onların istehlakının yekunu qeyd olunmuş hesab edilir. Başqa sözlə, ailənin tələbatlarının öyrənilməsi vəziyyətinin ümumi nöqteyi-nəzərinə bərabər
olan istehlak nemətlərinin tam yığım dəsti mövcuddur. Bu ideya yaşayış dəyərinin indeksi nəzəriyyəsinin əsası hesab edilir. Yaşayış dəyərinin indeksi aşağıdakı düsturla hesablanır:
0
1 0
q p q I ⋅ ⋅ =
Burda q 0 – baza dövrünün istehlak yığımı; p 0 –
baza dövrünün qiyməti; p 1 – hesabat dövrünün qiymətidir. Laspeyresin məşhur düsturundan əsaslı fərq ondadır ki, indi surətdə müəyyən edilmiş baza ili yığımı əvəzinə q 0 yığımı iştirak edir ki, bu da ailəyə həmin faydalılıq məcmusunu daşımaqla yanaşı, həm də optimallıq xüsusiyyətinə malikdir, o mənada ki, onun əldə olunması ailəyə eyni faydalılıqla qiymətlərin yeni sistemində bütün digər yığımlardan ucuz başa gəlir.
(mətbəx, qabaq dəhliz, mənzildaxili dəhlizlər, vanna və duşxana otaqları, tualet, anbar və ya quraşdırılmış təsərrüfat şkafları, həmçinin qızdırılan və yaşayış üçün yararlı olan mansardlar, yarımmərtəbələr, eyvanlar, şüşəbəndlər) ümumi sahəsidir. Yataqxanalarda yardımçı yerlərə həmçinin mədəni-məişət təyinatlı və tibbi xidmət yerləri də aid edilir. Yaşayış evlərinin ümumi sahəsinə pilləkən qəfəslərinin, lift salonlarının, tamburların, ümumi dəhlizlərin, eyvanların, lociyaların, meydançaların, qızdırılmayan mansardların və yarımmərtəbələrin, həmçinin mənzil-istismar təşkilatları, mağazalar, rabitə şöbələri, uşaq müəssisələri, məişət
xidməti və
digərləri tərəfindən tutulmuş qeyri-yaşayış yerlərinin sahəsi daxil edilmir.
yaşayış fondu aşağıdakılarla təchiz edilə bilər: su xətti ilə, əgər daxildə mərkəzləşdirilmiş qaydada su xəttindən və yaxud artezian quyusundan su daxil olan bölüşdürücü su xətti şəbəkəsi mövcuddursa; kanalizasiya ilə, əgər daxildə təsərrüfat-nəcis sularının küçə kanalizasiya şəbəkəsinə və yaxud hopdurma quyularına axıdılması üçün kanalizasiya qurğuları mövcuddursa; isitmə təchizatının mənbələrindən asılı olmayaraq, mərkəzi isitməsi ilə: özünün bina qazanxanasından, qrup (məhəllə), birləşmiş və yaxud rayon
qazanxanasından, istilik-enerji mərkəzlərindən, həmçinin hər mənzildə olan su qızdırıcılarından və yerli, mərkəzləşdirilməmiş 695
aztutumlu, qaz və bərk yanacaqla işləyən qızdırıcı qazanlardan; isti suyun (isti su təchizatı sistemi) daxil olma üsulundan asılı olmayaraq vanna (duş) ilə: qaz (odun) kalonkası ilə mərkəzləşdirilmiş, yerli su qızdırıcıları ilə təchiz olunmuş; döşəməyə qoyulan qaz plitəsinin quraşdırıldığı hallarda istər şəbəkə, istərsə də maye qazla; mərkəzləşdirilmiş və yaxud azmetrajlı istilik qazanları da daxil olmaqla, mənzillər üzrə su qızdırıcılarından yaşayanların məişət ehtiyacları üçün isti suyu yaşayış yerlərinə ötürən xüsusi su xəttindən isti su ilə.
YAŞAYIŞ MƏNTƏQƏSĐ (YAŞAYIŞ YERĐ, MƏSKUN MƏNTƏQƏ) – daimi və ya mövsümi
yaşayış yerdir.
Onun struktur elementlərinin – yaşayış və insanların yaşayışının digər maddi formalarının, əmək sərf etmə yerlərinin, istehsal infrastrukturu obyektlərinin məcmusunun məkan məhdudluğu və ərazi birliyi ilə xarakterizə olunur. Adətən, coğrafi ada (toponimə) malik olur, əhali coğrafiyasında əsas müşahidə vahididir. Yaşayış məntəqəsi müxtəlif məkan formalarına (yığcam, toplanmış və s.), böyüklüyə, inzibati statusa, sakinlərin məşğuliyyət növlərinə malik ola bilər. Yaşayış məntəqəsi xüsusi funksiyaların yerinə yetirilməsi hallarında, digər yaşayış məskənlərindən ərazicə uzaqda, ayrıca məskən (xutor, meşə zolağı və s.) kimi də mövcud ola bilər. Yaşayış məntəqəsinin iki əsas tipi mövcuddur: şəhər yerləri və kənd yaşayış məntəqələri. Əhalinin, istehsalın yerləşdiyi yer və müəyyən nəqliyyat qovşağı, yaxud sistemləri məntəqəsi kimi məskunlaşma yeri – yerləşdirmə qovşaqları və sistemlərinin, ərazi istehsal komplekslərinin formalaşmasında struktur elementidir. Məskunlaşma yerinin
forma və
tiplərinin müxtəlifliyi sosial-iqtisadi və
təbii-coğrafi şəraitdə, demoqrafik xüsusiyyətlərlə müəyyən edilir. Tarixən məskunlaşma yerinin müxtəlif tiplərə bölünməsi iri tutumlu əməyin ictimai-ərazi bölgüsü ilə bağlıdır və ilk növbədə sənaye və ticarət əməyinin əkinçilik əməyindən ayrılmasına və bununla da şəhərin kənddən ayrılmasına gətirib çıxarır. Məskunlaşma yerinin
təsnifləşdirilməsində, o cümlədən onların şəhər və kəndlərə bölünməsi üçün ən ümumi və tez-tez istifadə olunan əlamət – məskənlərin əhali
– minimum istehlak səbətinin dəyəri və icbari ödənişlərin cəmindən ibarət sosial normadır və əhalinin əsas sosial- demoqrafik qrupları - yaş-cins əlamətlərinə, sosial vəziyyətinə görə fərqlənən əhali qrupları (əmək qabiliyyətli əhali, pensiyaçılar, əlillər, uşaqlar və s.) üzrə aztəminatlılığın həddini müəyyən edir və rəsmi dövlət nəşrlərində dərc olunur. Đnsanın sağlamlığının və həyat fəaliyyətinin minimum səviyyəsi üçün zəruri olan ərzaq məhsulları, qeyri- ərzaq malları və xidmətlərin elmi normalar əsasında müəyyən edilmiş toplusudur. Yaşayış
minimumundan əmək
haqqının, pensiyaların, təqaüdlərin, ünvanlı dövlət sosial yardımının, ehtiyac meyarının, müavinətlərin və digər ödəmələrin, həmçinin onlar arasındakı nisbətlərin minimal ölçüsünü müəyyənləşdirərkən normativ kimi istifadə edilir. Yaşayış minimumundan aşağıdakı məqsədlər üçün istifadə olunur: - aztəminatlı ailələrə ünvanlı dövlət sosial yardımının göstərilməsi sisteminin formalaşdırılması və tətbiqi; - aztəminatlı ailələrin rifahının yüksəldilməsi konsepsiyasının və
dövlət proqramlarının hazırlanması; - əhalinin həyat səviyyəsinin qiymətləndirilməsi və proqnozlaşdırılması; - fiziki şəxslərin gəlirlərinin vergiyə və icbari ödənişlərə cəlb
edilməyən həddinin əsaslandırılması; - əhalinin pul gəlirlərinin və əmanətlərinin indeksləşdirilməsi üzrə
tədbirlərin işlənib
hazırlanması və həyata keçirilməsi; - dövlət büdcəsinin, yerli
büdcələrin, büdcədənkənar dövlət fondlarının, qanunvericiliklə tənzimlənən qiymət və tariflərin formalaşdırılması. Minimum istehlak səbəti əhalinin əsas sosial- demoqrafik qrupları üzrə, bir nəfərin və ya ailənin xərc maddələri üzrə aşağıdakı tərkibdə formalaşdırılır: - ərzaq
məhsullarının minimum
toplusu; - fərdi və ailəvi istifadə olunan qeyri-ərzaq mallarının minimum toplusu (geyim, ayaqqabı və dəftərxana ləvazimatları, təsərrüfat, mədəni- məişət və sanitariya əşyaları, dərmanlar və s.); - xidmətlərin minimum toplusu
(mənzil- kommunal, nəqliyyat, rabitə, məişət, təhsil, mədəni-maarif, müalicə-istirahət xidmətləri və s.). Minimum istehlak səbətinin tərkibi dövlət elmi idarə və
müəssisələrinin, qeyri-hökumət təşkilatlarının iştirakı ilə müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən üç ildə bir dəfədən az olmayaraq müəyyənləşdirilir. Yaşayış
minimumunun ərzaq
məhsullarının dəstinə 12 iriləşdirilmiş qrupda birləşdirilmiş ərzaq malları
daxildir: çörək
və çörək
məmulatları; kartof; tərəvəzlər; meyvə və
giləmeyvələr; ət və ət məhsulları; süd və süd məhsulları; balıq məhsulları; yumurta; şəkər və şirniyyat məmulatları; bitki yağları; marqarin; duz; istiot. O “səbətin” minimal dəyərində 696
əhalinin bütün sosial-demoqrafik qrupları üzrə əsas yeyinti maddələrinə və enerjiyə olan tələbatın tamamilə ödənilməsini təmin edir. Daha ucuz və asan əldə olunan məhsullardan təşkil olunmuş ərzaq məhsullarının dəsti fizioloji istehlaka, enerji məsrəflərinə (kaloriliyə) və
əsas yeyinti
maddələrinin miqdarına uyğun gəlir, zəruri dad keyfiyyətini, qidanın rəngarəngliyini, qidalanmanın təşkilində ənənələrə riayət
edilməsini təmin edir. Dəstlərin təşkili zamanı eyni yeyinti maddələrindən ibarət olan malların qarşılıqlı əvəz olunması nəzərə alınır. Məsələn, ət, balıq, süd, yumurta - zülal mənbəyi; çörək, düyü, makaron məmulatları, şəkər – karbohidrat mənbəyi kimi xidmət edir. Rasionlarda mineral duzların, kalsiumun, fosforun, həmçinin vitaminlərin miqdarına olan tələblər nəzərə alınır. Yaşayış minimumunun büdcəsinin strukturuna ərzağa olan məsrəflərdən başqa, qeyri-ərzaq mallarına, xidmətlərə, vergilərə və digər məcburi ödəmələrə çəkilən xərclər də daxil edilir. Minimal normalar və onların əsasında qurulan istehlak səbəti vaxtaşırı dəqiqləşdirilir (yenidən baxılır). Yüklə 17,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|