A. M. Vəliyev Elmi redaktorlar: R. A. Səlimov, S. A. Sadıqova, T.Ə. Paşayev
Yüklə 17,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- YAŞAYIŞ SAHƏSĐNƏ GÖRƏ HAQQIN MĐQDARI
- YAŞAYIŞ SAHƏSĐNƏ VƏ KOMMUNAL XĐDMƏTLƏRƏ GÖRƏ HAQQIN TƏR- KĐBĐ
|
YAŞAYIŞ MĐNĐMUMUNDAN AŞAĞI GƏLĐRĐ OLAN ƏHALĐNĐN SAYI - gəliri ev təsərrüfatının hər üzvünə hesabı ilə yaşayış minimumundan az olan şəxslərin mütləq ifadədə sayıdır. Faiz ifadəsi ilə - adambaşına gəlirin və rəsmi yoxsulluq həddinin (yoxsulluq həddi) səviyyəsinə görə əhali bölgüsü məlumatları əsasında hesablanan yoxsulluğun nisbi göstəricisi, başqa
sözlə, gəlirin
səviyyəsi yaşayış
minimumundan aşağı olanların əhalinin ümumi sayına nisbətinin faizlə ifadə olunmasıdır. YAŞAYIŞ SAHƏSĐ – mənzil hüququnun obyektidir. Yaşayış sahəsi dedikdə, Azərbaycan Respublikasına Mülki Məcəlləyə uyğun olaraq, daşınmaz əmlak hesab edilən və vətəndaşların daimi yaşaması üçün yararlı olan (müəyyən edilmiş sanitariya və texniki norma və qaydalara, qanunvericiliyin digər tələblərinə cavab verən) ayrıca sahə başa düşülür. Yaşayış sahəsinin ümumi sahəsi vətəndaşların yaşayış sahəsində yaşaması ilə əlaqədar onların məişət və digər ehtiyaclarının ödənməsi üçün nəzərdə tutulan yardımçı sahələrin (balkon və eyvanlar istisna olmaqla) sahəsi daxil olmaqla, həmin yaşayış sahəsinin bütün hissələrinin sahəsinin məcmusundan ibarətdir. Yaşayış sahəsinə aiddir: yaşayış evi, yaşayış evinin hissəsi; mənzil, mənzilin hissəsi; otaq. Otaqlardan, habelə yaşama ilə əlaqədar məişət və digər ehtiyacların ödənməsi üçün nəzərdə tutulmuş yardımçı sahələrdən ibarət
fərdi müəyyən edilmiş ev yaşayışı hesab edilir. Bir və ya bir neçə otaqdan, habelə yaşama ilə əlaqədar məişət və digər ehtiyacların ödənməsi üçün nəzərdə tutulmuş yardımçı sahədən ibarət, çoxmənzilli binanın ümumi istifadədə olan sahələrinə birbaşa daxil olmaq imkanını təmin edən strukturca ayrıca hissəsi mənzil hesab edilir. Yaşayış evinin və ya mənzilin bilavasitə yaşamaq üçün nəzərdə tutulmuş ayrıca hissəsi otaq hesab edilir. Yaşayış sahəsinin əsas təyinatı həmin sahədə insanların yaşamasıdır. Yaşayış sahəsində qanuni əsaslarla yaşayan fiziki şəxslərə digər şəxslərin hüquqlarını və qanuni mənafelərini, habelə yaşayış sahəsi üçün müəyyən edilmiş tələbləri pozmamaq şərtilə, həmin yaşayış sahəsindən peşə fəaliyyətini və ya fərdi sahibkarlıq fəaliyyətini həyata keçirmək məqsədilə istifadəsinə yol verilir.
MĐQDARI – yaşayış sahəsinin saxlanması və təmirinə görə çoxmənzilli binanın ümumi əmlakının qanunvericiliyin tələblərinə müvafiq olaraq saxlanmasını təmin edən miqdarda müəyyən edilən haqdır. Dövlət və bələdiyyə mənzil fondunun yaşayış sahələrinin sosial kirayə və ya kirayə müqavilələri üçün yaşayış sahələrinin kirayəçiləri üçün yaşayış sahəsindən istifadəyə görə haqqın
(kirayə haqqının), yaşayış sahəsinin saxlanması və təmirinə görə haqqın miqdarı onların tutduqları yaşayış
sahəsinin ümumi
sahəsindən (yataqxanaların ayrıca otaqlarında həmin otaqların sahəsindən), həmçinin yaşayış sahəsinin keyfiyyəti və abadlığından, evin (binanın) yerləşdiyi yerdən asılı olaraq, dövlət mənzil fondu barəsində müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən, bələdiyyə mənzil fondu barəsində isə müvafiq bələdiyyələr tərəfindən müəyyən edilir. Sosial xidmət sistemi evlərinin (binalarının) yaşayış sahələrində, məcburi köçkünlərin və qaçqın statusuna malik olan şəxslərin müvəqqəti yerləşdirilməsi fondunun yaşayış sahələrində, habelə yataqxanaların yaşayış sahələrində yaşayan vətəndaşlar üçün yaşayış sahəsinə görə haqqın miqdarı dövlət mülkiyyətində olan yaşayış sahələrinə görə müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən, bələdiyyə mülkiyyətində olan yaşayış sahələri barəsində müvafiq bələdiyyələr tərəfindən, özəl mülkiyyətdə olan yaşayış sahələri barəsində isə onların mülkiyyətçiləri tərəfindən müəyyən edilir. Mənzil mülkiyyətçiləri müştərək cəmiyyətinin və ya mənzil-tikinti kooperativinin və ya digər ixtisaslaşmış istehlak kooperativinin yaradılmadığı çoxmənzilli binanın yaşayış
sahəsinin saxlanması və təmirinə görə haqqın 697
miqdarı həmin binanın sahə mülkiyyətçilərinin ümumi yığıncağında bir ildən az olmayan müddətə müəyyən edilir. Çoxmənzilli binanın ümumi
əmlakının saxlanmasına və təmirinə görə çəkilən xərclərlə bağlı mənzil
mülkiyyətçiləri müştərək cəmiyyətinin və ya mənzil-tikinti kooperativinin və ya digər ixtisaslaşmış istehlak kooperativinin üzvlərinin (iştirakçılarının) mütləq (məcburi) ödənişləri və (və ya) haqlarının miqdarı Mənzil Məcəlləsinə və mənzil mülkiyyətçiləri müştərək cəmiyyətinin nizamnaməsinə və
ya digər
ixtisaslaşmış istehlak kooperativinin nizamnaməsinə müvafiq olaraq müəyyənləşdirilir.
yaşayış sahələrində sosial kirayə müqaviləsi üzrə yaşayan kirayəçinin yaşayış sahəsinə və kommunal xidmətlərə görə ödədiyi haqq və onun tərkibi aşağıdakılardan ibarətdir: - yaşayış sahəsindən istifadə haqqı (kirayə haqqı); - çoxmənzilli binanın idarə edilməsi, ümumi əmlakının saxlanması və cari təmiri üzrə xidmət və işlərə görə ödənilən haqqın daxil olduğu yaşayış sahəsinin saxlanması və təmirinə görə haqq. Çoxmənzilli binanın ümumi əmlakının əsaslı təmiri yaşayış fondunun mülkiyyətçisinin hesabına həyata keçirilir; - kommunal xidmətlərə görə haqq. Çoxmənzilli binanın
yaşayış sahəsinin mülkiyyətçisinin yaşayış sahəsinə və kommunal xidmətlərə görə ödədiyi haqq aşağıdakılardan ibarətdir: - çoxmənzilli binanın idarə edilməsi, ümumi əmlakının saxlanması, cari və əsaslı təmiri üzrə xidmət və işlərə görə ödənilən haqqın daxil olduğu yaşayış sahəsinin saxlanması və təmirinə görə haqq; - kommunal xidmətlərə görə haqq. Yaşayış binalarının mülkiyyətçiləri müvafiq fəaliyyət növlərini həyata keçirən şəxslərlə bağladıqları müqavilələrə uyğun olaraq, həmin binaların saxlanması və təmiri üzrə xərcləri çəkir, habelə kommunal xidmətlərə görə haqq ödəyir. Kommunal xidmətlərə görə haqqa soyuq və isti su təminatı, kanalizasiya, elektrik, qaz və istilik təchizatına görə ödənilən haqlar daxildir.
– vətəndaşların daimi və ya əsasən (mülkiyyətçi kimi, icarə müqaviləsi və ya icarəyə götürmə üzrə, qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş digər əsaslarla) yaşadığı yerdir – yaşayış evləri,
mənzillər, xidməti
yaşayış yerləri, ixtisaslaşdırılmış evlər
(birgəyaşayış yeri,
mehmanxana-sığınacaq, müəyyən fondun evləri, kimsəsizlər və qocalar üçün evlər, əlillər, veteranlar və digərləri üçün internat-evlər), habelə digər yaşayış yerləridir. YAŞIDLAR
– eyni yaşlı
insanlardır. Demoqrafik təhlildə ya eyni dəqiq yaşa malik olan, ya da yaş intervalında (illik, yaxud beşillik) olan yaşıdlar məcmusu tətbiq olunur. Dəqiq yaşın ardıcıl rəqəmləri üçün yaşıdların sayı yaşayanların birinci
məcmularının sayına
müvafiqdir (“Demoqrafik məcmular”a bax). Onlar müəyyən ana aparılan əhalinin siyahıyaalınması (müşahidəsi) zamanı alına bilməz, hesablama yolu ilə müəyyən edilir. Əhalinin siyahıyaalınması (müşahidəsi) zamanı sorğu aparılanların yaşı (tamam olmuş illərin sayı) nəzərə alındıqda, yaş intervalları üçün “Yaşıdlar”ən sayı alınır.
mənsub olan (məsələn, nikah koqortası, yaxud doğulduğu ilə görə koqortanın qadınları) yaşıdlar və bu nəsildə bu və ya digər yaşda baş verən demoqrafik hadisələrin sayı (məsələn, onların doğduğu uşaqların sayı) tədqiq edilir. Bu məlumatlar
məlumatları əsasında retrospektiv alınır. Müxtəlif nəsillərdəki yaşıdlar üçün eyni adlı göstəricilərin müqayisəsi (məsələn, müxtəlif nəsillərdə olan qadınlar tərəfindən eyni yaşda doğulan uşaqların orta sayı) müvafiq demoqrafik prosesin bir nəsildən digər
nəslə dəyişməsinin xarakteristikasını verir. “Yaşıdlar”ın təhlili bəzən təkcə eyni yaşda olan bütün şəxslərə deyil, həm də müəyyən demoqrafik vəziyyətdə eyni uzunluqda qalanlara da şamil edilir. YAŞIN ĐNTERVALI – yaşın sonrakı və əvvəlki kəmiyyətləri arasındakı fərqdir. Bir qayda olaraq, dəqiq yaşın illik kəmiyyətləri nəzərdə tutulur. Yaş tamam olmuş illərin bütöv rəqəmi ilə ölçüldüyünə görə, yaşın kəmiyyəti həmişə yaşın intervalıdır. Adətən, aşağı həddi onun işarəsidir. Məsələn, 20 yaş - dəqiq 20 yaşdan dəqiq 21 yaşadək interval deməkdir. Yaş intervalı 1 ildən çox dövrü əhatə edən hallarda düzgündür. Məsələn, 20–24 yaş - dəqiq 20 yaşdan dəqiq 25 yaşadək yaş intervalı deməkdir. Yaş intervalı insanların həyatının müxtəlif mərhələlərində demoqrafik və sosial-iqtisadi proseslərin keçmə intensivliyini qiymətləndirmək üçün tətbiq olunur. Birillik və beşillik yaş intervalı daha çox yayılmışdır, onların ardıcıl bölüşdürülməsi müxtəlif demoqrafik proseslərin əsas yaş qanunauyğunluqlarını müəyyən etməyə imkan verir. Bir qayda
olaraq, demoqrafiyada interval variasiya sırasından istifadə olunduğu üçün, yaş 698
intervalı seçimi bu və ya digər hadisənin tətbiqi zamanı böyük əhəmiyyətə malikdir. Đqtisadi tədqiqatlar üçün insanın müəyyən vəziyyətlərini müəyyən edən iriləşdirilmiş yaş intervalı tətbiq olunur: 0–15 yaş və 60 yaş və yuxarı – istehlakçı; 16–59 yaş – istehlakçı və istehsalçı. Yaş intervalı nə qədər az olsa, bir o qədər öyrənilən əlamətin enib-qalxma dərəcəsi çox olur, bu, çox vaxt yaş bölgüsünün yığılma effekti ilə şərtlənir. Yaş intervalı bərabər və qeyri-bərabər fasiləli ola bilər. Bu demoqrafik proseslərin təhlilinin məqsədindən və yaş xüsusiyyətlərindən asılıdır; açıq – yuxarı və aşağı sərhədinin kəmiyyəti göstərilmədən; bağlı – intervalın hər iki sərhədinin göstərilməsi. Bəzən əhalinin bu və ya başqa əlamətləri üzrə bölüşdürülməsi haqda statistik məlumatlar iriləşdirilmiş yaş intervalında göstərildiyi üçün, bu intervalların parçalanmasına ehtiyac yaranır. Məsələn, uşaq məsləhətxanalarının xüsusi nəzarəti altında olan və uşaq evlərinin xidmətində olan 0- dan 2 yaşadək (bu yaş daxil olmaqla) uşaqlar, uşaq bağçalarının xidmətində olan məktəbəqədər 3–6 yaşda uşaqlar; məktəb kontingentləri: 7–13 yaş, 14–15 yaş və 16–17 yaş və s. 10-illik intervallara qruplaşdırılmış məlumatları 5-illik intervallara parçalamaq üçün Nyutonun interpolyasiya düsturundan istifadə olunur: − + = + − ) ( 2 1 2 1 1 1 n n n na f f f f
burada f na – verilmiş 10-illik qrupun birinci yarısının hesablanan sayı; f
– bütün 10-illik qrupun sayı; f
və f n+1 – əvvəlki və sonrakı 10- illik qrupların sayıdır. Demoqrafik cədvəllərin və əhali modellərinin hesablanması zamanı yaş intervalının orta kəmiyyətlərindən istifadə olunur. Əgər yaşı x-lə, bu yaşda insanların sayını isə P(x) ilə ifadə etsək, onda yaş intervalında bu funksiyanın dəyişikliyi xətti xarakterdə olduqda, onun bu interval üçün kəmiyyəti onun orta riyazi yuxarı və aşağı kəmiyyətlərinə bərabər olacaqdır. Demoqrafik cədvəllər hesablanarkən yaş intervalının orta kəmiyyəti Bortkeviçin düzəlişi nəzərə alınmaqla müəyyən edilir: ) ( 24 1 1 2 x x − , yəni ) (
1 2 1 2 2 1 x x x x x − + + = , burada x – intervalın orta kəmiyyəti; x 1 –
intervalın aşağı sərhədi; x 2 – intervalın yuxarı sərhədidir.
– insanların yaşlarının onların hər hansı sosial, iqtisadi, yaxud
demoqrafik funksiyalarının oxşarlığı əsasında birləşdirən daha böyük, yaxud kiçik qruplara bölüşdürülməsidir. Adətən, bütün əhaliyə, yaxud insanların böyük məcmusuna tətbiq edilir. Yaşın təsnifləşdirilməsinin əsasında yaşın dövrləşdirilməsi haqqında təsəvvür durur. Yaşın təsnifləşdirilməsi bu və ya digər yaş kontingentlərini ayırmağa imkan verir və onun meyarları tədqiqatın məqsədindən asılıdır. Demoqrafiyada 1-illik və 5-illik qruplar üstündür, sonuncu halda çox vaxt (məsələn, qısa ölüm
xüsusi əhəmiyyətinə görə 1-illik qruplara bölünür. Nikah və doğumun öyrənilməsi zamanı nikah qabiliyyətli yaşlar və qadınların reproduktiv yaşı seçilir. Đqtisadi demoqrafiyada yaşlar 3 qrupa bölünür – əmək qabiliyyətli yaşa qədərki yaş, əmək qabiliyyətli yaş və əmək qabiliyyətli yaşdan sonrakı yaş. Onların sərhədləri müxtəlifdir: 3 qrupun hər birində bütöv rəqəmli 5-illik qruplar daha çox işlənir (0–14, 15–59, 60 yaş və daha çox, yaxud 0–14, 15–64, 65 yaş və daha çox). Yaşın
belə təsnifləşdirilməsi beynəlxalq praktikada qəbul olunmuşdur. Azərbaycanda iqtisadi praktikada qrupa bölünmə belə tətbiq edilir: 0–14, 15–64, 65 yaş və daha çox kişilər üçün; 0–14, 15–59, 60 yaş və daha çox qadınlar üçün. Əmək ehtiyatları strukturunun təhlili üçün əhəmiyyəti olan
yaşın təsnifləşdirilməsi S.Q.Strumilin və B.Urlanis tərəfindən işlənib hazırlanmışdı. Bu zaman əhali 3 qrupa bölünür: əmək qabiliyyətli yaşa qədərki – 15 yaşadək, əmək qabiliyyətli yaş – 16–59 yaş (o cümlədən gənclik 16–24, yetkinlik – 25–44 və gecikmiş yetkinlik – 45–49), əmək qabiliyyətli yaşdan sonra – 60 yaş və ondan yuxarı (o cümlədən ahıl yaş – 60–69, erkən qocalıq – 70–79, dərin qocalıq – 80 yaş və yuxarı). Əmək qabiliyyətli yaşda olan əhalinin 2 yaş qrupuna ayrılması – 16–39 və 40– 60 yaş (böyük və kiçik yaş qruplarının nisbəti) məşğul əhalinin qocalma dinamikasının, həmçinin pensiyaqabağı 5-illik
qrupun məşğulluq siyasətində xüsusi yer tutduğu üçün və əmək bazarında ən
zəif təbəqə
olduğu üçün,
öyrənilməsi böyük əhəmiyyətə malikdir. Azərbaycanda insan həyatının ikinci yarısının yaş təsnifatından istifadə olunur. 45–49 yaş orta yaş kimi, 70–74 - ahıl, 75 yaşdan yuxarı - qocalıq kimi müəyyən edilir. Burada 90 yaşdan yuxarı olan insanlar uzunömürlülərdir. Universal yaşın
təsnifləşdirilməsi təklifinə əvvəllər də cəhdlər edilirdi. Belə ki, XIX əsrin birinci yarısının rus statistiki və demoqrafı A.P. Roslavski-Petrovski aşağıdakı qrupları ayırırdı: böyüməkdə olan nəsil – 15 yaşadək (o cümlədən 699
kiçikyaşlı – 5 yaşadək və 5–15 yaşlı uşaq), çiçəklənən nəsil – 16–60 yaş (o cümlədən cavanlar – 16–30, yaşa dolmuş nəsil – 30–45, ahıl – 45–60 yaş), soluxan nəsil – 61–100 yaşdan yuxarı (o cümlədən qocalar – 61–75, uzunsürən – 75–100 yaşdan yuxarı). 1939-cu ildə Amerika Səhiyyə Assosiasiyasının demoqrafik statistika seksiyasının təklif etdiyi yaşın təsnifləşdirilməsi müasir beynəlxalq müqayisələrdə qəbul edilmiş təsnifləşdirmələrə uyğundur. Bu, 8 dövrdən ibarətdir: körpəlik – 1 yaşadək, məktəbəqədər yaş – 1-dən 4 yaşadək, məktəb illəri – 5–14, cavanlıq illəri – 15–24, ən fəal illər – 15–44, orta yaş – 45– 64, qocalığın erkən dövrü – 65–74, qocalıq – 75 yaşdan yuxarı.
insanlar tərəfindən həqiqi yaşın illəri əvəzinə “0” və ya “5” rəqəmi ilə qurtaran sayadək yuvarlaqlaşdırılmış sayının göstərilməsi, yaşın təhrif edilməsinin yayılmış formasıdır. Məsələn, 69 (yaxud 71) yaşında olan insan neçə yaşı tamam olduğu haqda suala cavab verə bilər ki, onun 70 yaşı var. Bu halda dəqiq olmayan, təxmini, yuvarlaqlaşdırılmış yaşını göstərir. Bununla yanaşı, doğulduğu ilin yuvarlaqlaşdırılmasına da rast gəlinir. Məsələn, 1899-cu, yaxud 1901-ci ildə anadan olmuş insan deyə bilər ki, o, 1900-cu ildə anadan olmuşdur. Yaşın yuvarlaqlaşdırılmasına əhalinin siyahıyaalınması, vətəndaş vəziyyəti akrlarının dövlət qeydiyyatı, müxtəlif müşahidələr zamanı rast gəlinir və bu, yaş akkumulyasiyasına gətirib çıxarır. Yaşın yuvarlaqlaşdırılması onunla bağlı ola bilər ki, insan doğulduğu ili bilmir, yaxud dəqiq ili yaddan çıxarıb; həm də onunla bağlı ola bilər ki, o, öz yaşı haqda məlumat vermək zərurəti ilə nadir hallarda rastlaşır; nisbətən tez-tez yaşın yuvarlaqlaşdırılması o hallarda baş verir ki, müxtəlif səbəblər üzündən insanın yaşı haqda məlumatları o özü yox, əvəzinə kimsə başqası verir.
alınmadan əhalinin yaş-cins strukturunun perspektivə hesablanması üsuludur. Əgər əhalinin siyahıyaalınması məlumatları üzrə verilmiş yaş- cins qrupunda insanların müəyyən sayı qeydə alınmışdırsa (S
), bir ildən sonra bu insanlar sonrakı yaş qrupuna keçirlər. Đnsanlar növbəti yaşadək
müəyyən ölüm cədvəllərindən götürülmüş nisbətdə ömür əmsalı şəkilində (P x ):
x x x L L P 1 + = olur. Burada L x+1 və L x – ölüm cədvəli üzrə yaşayanların sayıdır. Siyahıyaalma üzrə yaş- cins qrupunda (S x , i ) əhalinin sayını müvafiq ömür əmsalına (P
) vurduqda, onda alınan kəmiyyət bir ildən sonra əhalinin sayını sonrakı yaşda (S x+1 , i ) xarakterizə edəcək. Yaşlar
üzrə yerdəyişmə metodu ilə əhalinin perspektiv hesablanmasının ümumi sxemi:
Yaş (x) Siyahıyaalma üzrə əhalinin sayı (S
) Ömür əmsalı (P x , i ) Siyahıyaalma- dan bir
il sonra əhalinin sayı (S
)
0
1 2
3
S 0,t P 0,t = S 1,t S 1,t P 1,t = S 2,t S 2 , t, S 2,t P 2,t = S 3,t S 3 , t S 3,t P 3,t = S 4,t S 4 , t
Belə hesablamalar beşillik yaş intervalları üzrə də aparıla bilər. Bu halda həm P x , i , həm də S x , i eyni
yaş intervalları kimi götürülməlidir. O yaşda uşaqların gələcək sayı (yaxud 0–4 yaşda, əgər hesablama beşillik yaş intervalları üzrə aparılırsa) aşağıdakı sxem üzrə müəyyən edilir:
Yüklə 17,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|