A mamadaliyev, Z. Jamolova fizika o‘qitish uslubi asoslari

FIZIKA O'QITISH JARAYONIDA
O'QUVCHILARNI TARBIYALASH

1. 
   FIZIKA O‘QITISHNING VAZIFALARI
   

Fizika o‘qitishning asosiy vazifalari quyidagilardan ibo- rat:

1. 
   Fizika fanining asoslari bilan tanishtirish — asosiy tu- shunchalar, qonunlar va nazariyalar bilan tanishtirish; o‘quvchilar ongida bizni o‘rab turgan dunyoning tabiiy-il- miy manzarasini shakllantirish; asosiy tabiiy ilmiy qidirish metodlari bilan tanishtirish.
   
2. 
   Materialni o‘rganish jarayonida o‘quvchilarning xoli ralarini boyitish bilan birga ularning ijodiy qobiliyallarini ham rivojlantirish.
   
3. 
   O‘quvchilaming ilmiy dunyoqarashlarini shakllanlirish,
   
4. 
   Fizika asoslarini o‘qitish jarayonida o'quvchilarni tar biyalab borish: g‘oyaviy-siyosiy, harbiy-vatanparvarlik, baynalmilal, ahloqiy va mehnat tarbiyalarini amalga oshi rish.
   
5. 
   O‘quvchilarga asosiy bilimlar berishni, ularni ijtimoiy mehnatga tayyorlashni va ongli ravishda kasb tanlay olishni amalga oshirish.
   

Bulaming birortasini ham bir-biridan ajratgan holda hal qilib bo‘lmaydi. Ular hammasi o‘qitish jarayonida kompleks holda amalga oshiriladi. Fizik bilimlami mustahkamlash orqali o'quvchining dialektik-materialistik tafakkurlari rivojlanadi, ilmiy dunyoqarashlari shakllanadi, politexnik ta’lim amalga oshadi.

2. 
   O‘QUVCHILARNING DUNYOQARASHLARINI
   SHAKLLANTIRISH
   

Fizika darslarida o'quvchilar ongida dunyoni bilish mum- kinligi va bilish jarayonining dialektik harakteri; dunyoning moddiy birligi materiya va harakatning ajralmas ekanligi; tabi- atdagi hodisalar bir-biriga bog‘langanligi; moddiy dunyo hos- salarining bitmas-tuganmasligi, bilish jarayonining chegara- siz ekanligi tushuntirib boriladi. Bu esa ularning dunyoqa- rashlarini to‘g‘ri shakllantirish demakdir.
0‘quvchilar moddalaming atom va molekulalardan tuzil- ganligini o'rganish bilan biiga materiyaning ikkinchi ko‘rinishi — maydon haqidagi tushuncha bilan ham tanishadilar.
Butun fizika kursi davomida materiya o‘zaro bog‘langan ikki ko‘rinishda, ya'ni modda va maydon ko‘rinishida namoyon bo'lishini ko‘rsatib borish lozim. Dunyoning moddiy birligi haqidagi tasavvurlarni o‘quvchilar ongida to‘g‘ri shakllanti- rishda modda va maydonning umumiy xossalarini ko‘rib chi- qish muhim ahamiyatga egadir.

1. 
   Massa, energiya, impuls, spin tushunchalari ham, «modda» ham «maydon» zarralarini xarakterlaydi.
   
2. 
   Korpuskulyar-to‘lqin dualizmi modda zarralariga ham, maydon zarralariga ham taalluqlidir. Korpuskulyar va to‘lqin xossalarning birligi hamma elementar zarralarning muhim xarakteristikasidir.
   
3. 
   Modda zarralari maydon zarralariga aylanishi kabi may- don zarralari ham modda zarralariga aylanadi.
   
4. 
   Har ikkala ko‘rinishdagi zarralar barqaror bo‘lishlari ham, qisqa vaqt yashaydigan bo‘lishlari ham mumkin.
   

O‘quvchilar diqqatini modda zarralari maydon yorda- mida turli strukturali sistemalar (atom, molekula, makro- qism...) hosil qilishiga qaratilmog‘i lozim. Modda struktura- sini maydonsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Zarralar o‘zaro maydon orqali ta'sirlashadi.
O‘qituvchi fizika darslarida turli harakatlarni sekin-asta o‘rgatib borishi orqali o‘quvchilami harakat materiyaning ajralmas xossasi ekanligini tushunishlariga olib keladi.
Maktabda awal o‘quvchilar mexanik harakat bilan, keyin molekular harakat va elektronlar harakati bilan tanishadilar. Elektromagnit induksiya hodisasini o‘rganish vaqtida mexa- nik harakat (o‘tkazgichning magnit maydondagi harakati) bilan elektronlar harakati orasidagi bog‘lanishga va elektro- magnit maydonning hosil bo‘lishiga o‘quvchilar diqqatini jalb qilmoq lozim.
Harakatning yo‘qolmasligi energiyaning saqlanish va aylanish qonunida o‘z ifodasini topadi. Energiya haqidagi boshlang‘ich tushunchalar 6-sinfda beriladi. Elektr hodi- salarini o'rganish jarayonida o'quvchilar uchun yangi bo‘lgan harakatning va unga mos energiyaning aylanishi to‘g‘risidagi tushunchalar ko‘rib chiqiladi. Bu yerda hara- katning (energiyaning) yangi ko‘rinishlarga o‘tishiga ahamiyat berish lozim.
Fizika o‘qitish jarayonida o‘quvchilarga hodisalarning o‘zaro bog‘liqligi, ularning sodir bo'lish sabablari va rivoj- lanish qonuniyatlari tushuntirib boriladi. M.: deformatsiya- ning sababi jismlarning o‘zaro ta'siridir. Elektr zaryadining harakati (sabab) magnit maydonini hosil qiladi (oqibat).
Hodisalar orasidagi bog‘lanishlar haqida o‘quvchilar aniq tasavvur hosil qilishlari uchun ularning diqqati hodisalar orasidagi muhim bog‘lanishlarni qidirib topishga qaratilmog'i lozim. Bunda faqat fizik hodisalargina emas, balki boshqa (bi- ologik, kimyoviy...) hodisalar bilan ham bog'lanishlarni ko‘rsatish imkoniyati ortib boradi. M.: elektr maydonining (sabab) o'simlikning rivojlanishini yaxshilashi (oqibat).
Tabiatda miqdor o‘zgarishlari sifat o‘zgarishlariga olib kelishini o‘quvchilar ongida shakllantirib borish katta ahami- yatga ega. Bu moddaning bir agregat holatdan ikkinchisiga o‘tishini tushuntirishda ko‘rsatib o‘tiladi. U jism ichki energiyasining o‘zgarishi va molekulalaming o‘zaro ta'siriga asosan tushuntiriladi.
Fizika kursini o‘rganib borish davomida qarama-qarshi- liklar kurashi, birligi qonuni ham o‘quvchilar ongida shakl- lanib boradi. M.: yorug‘lik va moddaning korpuskulyar to'lqin tabiati va uning birligini tushuntirish.
llmiy dunyoqarashni shakllantirishda fizika qonunlarining obyektiv xarakterini ochib borish, tabiat hodisalarini bilish mumkinligini ko‘rsatib borish katta ahamiyatga ega. Chunki fan qonunlari tabiat qonunlarining akslanishidir. Shuning uchun har bir qonunni o'tishda uni tajribada ko‘rsatish va qo‘llanilishi bilan tanishtirib borish lozim. Ba’zi hollarda qonunlar tajribaga asosan ta'riflanadi. (M: Arximed kuchi, Om qonuni va h.k.). Ba’zi hollarda xulosalarning to‘g‘riligini tasdiqlash uchun tajribadan foydalaniladi.
Butun fizika kursi davomida o‘quvchilar dunyoni bilish mumkinligiga ishonch hosil qilib borishlari lozim. Fan va texnikaning rivojlanishi natijasida tabiatning hali o‘rga- nilmagan va hayolga ham kelmaydigan sirlarining ochib bori- lishini ko‘rsatish muhim ahamiyatga ega. M.: atom tuzilishini va koinotni o‘rganishni.
Fizika kursini izchil o‘rganish orqali o‘quvchilar dunyo- ni bilish mumkinligiga, dunyoning hozirgi zamon fizik man- zarasiga ishonch hosil qilib boradilar. Ular dialektik usuini amaliyotga qo‘llash malakasiga ham ega bo‘lib boradilar, chun- ki fizika fani rivojlanishining o‘zi dialektik yo‘ldir.

3. 
   G‘OYAVIY-SIYOSIY TARBIYA
   

O‘quvchilarni g‘oyaviy-siyosiy tarbiyalashda fizika boy ma- terialga ega. Ma'lumki, davlatimiz siyosati inson hayotini yaxshilashga qaratilgan. Buni amalga oshirishda fan va texnika yutuqlarining ahamiyati kattadir.
O‘quvchilarga fizikaning ko‘pgina bo‘limiga (yadro fizika- si, plazma, qattiq jism fizikasi) yoki ilmiy texnika taraqqi- yotining ma'lum bir yo‘nalishining tezlashishiga (quvvatli mashinalarning ko‘payishiga, gidro elektr stansiyalar quril- ishining ortishiga) davlat tomonidan nima uchun katta ahami- yat berilayotgani, ularni xalq xo‘jaligini rivojlantirishdagi ahamiyatini tushuntiramiz. Shu bilan birga fan va texnikaning u yoki bu sohasining rivojlanishi xalqning turmush daraja- sini, ish sharoitlarini yaxshilashdagi va madaniy talablarini qondirishdagi rolini ko‘rsatib borish orqali o‘quvchilarni g'oyaviy-siyosiy jihatdan tarbiyalab boramiz.

4. 
   VATANPARVARLIK VA BAYNALMILAL TARBIYA
   

Fizika darslarida o‘quvchilarni vatanparvarlik va baynalmi- lallik ruhida tarbiyalashda yirik olimlarning, ixtirochilarning hayoti va ijodini ko‘rib borish katta rol o‘ynaydi. Beruniy, Ibn Sino va boshqalarning ilmiy ixtirolari haqida hikoya qilib, ularning vatanparvarligi, fanga bo'lgan fidoyiliklari ustida to‘xtalib o‘tish lozim.
O‘qituvchining vazifasi olimlarning fan, texnika, madani- yatning rivojlantirishdagi xizmatlarini va ularning kashfiyot- lari insoniyatga qanday xizmat qilayotganini ta'sirchan holda obrazli qilib ochib berishdan iborat.
Fizika darslarida ko‘plab chet el olimlarining (B. Paskal, A.O. Popov, R. Guk, X. Gyuygens, V. Rentgen, G. Gers, Kyuri) ilmiy faoliyatlarini yoritib borish orqali fan va texnikaning baynalmilal xarakterga ega ekanini ko'rsatib bo- rish zarur. Bu esa o‘quvchilarda do‘stlik va boshqa mamlakat xalqlarini hurmat qilish hissini shakllantirishga xizmat qiladi. Masalan: reaktiv harakatni o'rganish vaqtida kosmonavtika- ning rivojlanish bosqichlari, uning asoschisi K.E. Siolkovskiy ekani, A. Dender boshliq guruh birinchi bo‘lib suyuq yonilg‘ida ishlaydigan dvigatel, raketa va snaryadlar yarat ganini, S.P.Korolyov (bosh konstruktor) raketa-kosmik texnikaga (kosmonavtikaga) katta hissa qo‘shganini aytib o'tish lozim.
Vatanparvarlik va baynalmilal tarbiya bilan bog'lagan holda o‘quvchilarni harbiy vatanparvarlik ruhida ham tarbiyalab borish kerak. Buni quyidagi yo‘llar bilan amalga oshirish maqsadga muvofiq:

• 
  o'quvchilarga vatanni himoya qilishda, harbiy texnikani barpo qilishda va qurollanishda fizikaning rolini tushuntirish;
  
• 
  fizika darslarida o‘rganilayotgan materialning (hodisa, qonun) harbiy texnikada qo‘llanilishini aniq ko‘rsatish;
  
• 
  harbiy xizmatda zarur bo‘lgan amaliyot bilim-malakani shakllantirish (asboblar bilan o‘lchash, hisoblash ishlarini olib borish va h.k.);
  
• 
  masala yechish jarayonida harbiy texnikada uchrab tu- radigan fizik kattaliklarning qiymatlarini real dunyoga olib kirish (tezlik, bosim, quwat).
  

Shunday qilib fizika kursini o‘rgatish orqali o‘quvchilarni harbiy vatanparvarlik ruhida tarbiyalab, ular Vatanni himoya qilishga tayyor bo‘lishlari shakllantirib boriladi.

5. 
   MEHNAT TARBIYASI
   

Tarbiyaning bosh vazifalaridan biri o‘quvchilarning aqliy va jismoniy mehnatga tayyorlab borishdan iborat. Bunda mehnat birinchi hayot talabi bo‘lib qolsin.
Fizika o‘qitish jarayonida mehnat tarbiyasining asosi po- litexnik ta’limdan iborat, o'quvchilar ishlab chiqarishning yetakchi tarmoqlari bilan tanishadilar. Mashina va asboblar- ning turli ishlab chiqarish jarayonlarining fizik asoslarini o‘rganadilar.
Mehnat tarbiyasini amalga oshirishda laboratoriya ishlarini mustaqil bajarishga o‘rgatish, fizika xonasidagi asbob va qu- rollarni namunali ravishda saqlab borishga o‘rgatish ijobiy ta'sir ko‘rsatadi. 0‘quvchilarni mehnatsevarlik ruhida tarbi- yalashda olimlarning va ixtirochilarning ishlaridan misollar keltirib borish ijobiy natijalar beradi (Edison, Nyuton, Polzunov, Lomonosov, Faradey, Vavilov va h.k.).

6. 
   ESTETIK TARBIYA
   

Fizika darslarida fizik nazariyalaming va fundamental tajri- balarning mukammalligini va ixchamligini, inson fikrining chiroyi va kuchini ko'rsatish orqali o‘quvchilarning estetik tasavvurlarini shakllantirib borish kerak. Fizik masalalarni ixcham va ratsional usulda yechish, ko'rgazmali va ratsional tajribalarni namoyish qilish va asboblarni chiroyli, ixcham tayyorlanganligini ko‘rsatish, hamda o‘quvchilarni daftar- lariga chiroyli va tartibli yozishga, uy topshiriqlarini mukam- mal tayyorlashga o‘rgatish, laboratoriya ishlarini ham doim aniq va chiroyli bajarishga odatlantirish estetik tarbiyada katta ahamiyatga ega.

7. 
   POLITEXNIK TA’LIM
   

Fizika o‘qitish jarayonida politexnik ta’limni amalga oshirish hozirgi zamonda fan va texnikaning rivojlanishini e'tiborga olgan holda, butun fizika kursining amaliy yo‘na- lishini izchil va mantiqiy yo‘lini hamda uning (politexnik ta'limning) mazmuni va maqsadiga mos keluvchi o'qitish uslubini tanlashni taqozo etadi.
Politexnik ta’limni amalga oshirishda fizika kursining vazi- falari asosan quyidagilardan iborat:

• 
  o‘quvchilarni hozirgi zamon sanoat va qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishning fizikprinsiplari bilan tanishtirib borish asosida ilmiy-texnik tafakkurlarini rivojlantirish;
  
• 
  o‘quvchilarni fizika-texnika masalalarini yechishda nazariy bilimlarni qo‘Ilay olish qobiliyatlarini (mahoratlarini) shakllantirish;
  
• 
  o'quvchilarda eng ko‘p ishlatiladigan nazorat-o‘lchov asboblarini, energiya manbalarini boshqarish asboblarini qo'llay olish mahorati va malakasini hosil qilish;
  
• 
  o‘quvchilarning shaxsiy sifatlarini, mehnatga, tabiat- ga va texnikaga to‘g‘ri munosabatda bo‘Iishlarini, tashabbus- korliklarini shakllantirish.
  

Politexnik ta'limni amalga oshirish uslublari va shaklluri quyidagilardan iborat:

1. 
   o'qituvchi tomonidan fizik hodisa va qonunlarning qo‘llanishlarini tushuntirish;
   
2. 
   mashinavatexnikqurilmalarning ishlash prinsiplarini tajribada namoyish qilish;
   

4. 
   fizik-texnik mazmunga ega bo‘lgan kinofilm va tele- filmlarni ko‘rsatish;
   
5. 
   ishlab chiqarishga ekskursiyalar uyushtirish;
   

7. 
   o‘quvchilarning mustaqil kuzatishlarini tashkil qilish;
   
8. 
   texnik asboblarni o‘rganishga oid laboratoriya ishlarini bajarish;
   
9. 
   fizika-texnika to'garagiga doir ommabop adabiyotlar- ni sinfdan tashqari o‘qishni va maktabda ulaming ko‘rgazmasini tashkil qilish.
   

O‘quvchilarning amaliy mahorat va malakalarini shakl- lantirish politexnik ta'limning asosiy vazifalaridan biridir. Mahorat va malakalarni shakllantirishning samaradorligini oshirish yo‘llari quyidagilardir:

1. 
   avval o‘rganilgan asboblardan foydalaniladigan labo- ratoriya ishlari sonini orttirib borish;
   
2. 
   turli qurilmalarda o‘z aksini topadigan qisqa muddatli frontal tajribalarni o‘tkazish;
   
3. 
   tarqatma materiallar bilan ishlash;
   
4. 
   o‘quvchilarning mahorat va malakalarini dars paytida muntazam ravishda tekshirib borish;
   
5. 
   turli asboblami qo‘llanishga bog‘liq bo‘lgan sinfdan tashqari mashg‘ulotlar o‘tkazish.
   

Politexnik ta’limning muhim vazifalaridan biri o‘quv- chilarning ilmiy-texnik tafakkurini rivojlantirishdan iborat- dir. Bunday rivojlantirish vositalaridan biri o‘quvchilarni bir-biriga yaqin (o‘xshash) mexanizm va mashinalarning o‘xshash va farq qiluvchi tomonlarini topa olishga o‘rga- tishdan iborat.
Fizika darslarida texnika taraqqiyotining quyidagi yo‘na- lishlari ko‘rib chiqiladi:

• 
  ishlab chiqarishni mexanizatsiyalash;
  
• 
  yangi materiallar ishlab chiqarish va texnologiyani tako- milashtirish;
  
• 
  issiqlik energetikasi;
  
• 
  elektrlashtirish;
  
• 
  radioelektronika, elektron-hisoblash texnikasi;
  
• 
  optik texnika;
  
• 
  ishlab chiqarishni avtomatlashtirish.
  

3. 
   bob
   RUHSHUNOSLIK, DIDAKTIKA VA FIZIKA
   O'QITISH METODIKASINING
   UMUMIY MASALALARI
   

1. 
   FIZIKA O‘QITISH JARAYONINING
   PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI
   

Maktabda har bir predmet o‘qituvchisi dars jarayoni- da o‘quvchining o‘zlashtirish qobiliyatini e'tiborga olishi lozim. Bu esa o‘quvchining psixologik xususiyatlarini yax- shi bilishni talab etadi. O‘qituvchi ish faoliyatida o‘quv- chilarning qanday psixologik xususiyatlariga etibor berishi zarurligi va uning ahamiyati haqida qisqacha to‘xtalib o‘tamiz.
O‘quvchilarni o‘quv mashg‘ulotlariga munosabatlarida namoyon bo‘ladigan individual ruhiy xususiyatlari — diqqati, yaxshi yoki noxush kayfiyatlari, irodaviy faolligi, hamda qiziqishi va havaslari fizikani o‘rganish jarayonida amal qila- digan muhim omillardandir.
Ma'lumki, diqqat — aqliy faoliyatda g‘oyat muhim rol o‘ynaydi. Diqqatning ahamiyatini ta'kidlab, K.D. Ushinskiy «Diqqat — ruhimizga o‘tib turadigan hamma narsaning eshi- gidir», — deb ta'lim beradi. Demak, bilimlarni puxta egal- lash jumladan fizikani o‘zlashtirishning zarur shartlaridan biri o‘quvchilar diqqatining fizik jarayonlarni puxta bilib, o‘zlashtirib olishga yo‘naltirilishi, unda kuchli va barqaror to‘planishidir.
Diqqatning o‘rganilayotgan materialdan chalg'ib kcti- shi, parishonlik, zarur obyektga to'planmasligi yoki 31
to‘planishining qiyinligi ta’limning sifatiga, jumladan o‘zlashtirish tezligiga ham salbiy ta'sir qilishi mumkin.
Ta’lim jarayonida o‘quvchilar kechiradigan xilma-xil ta'sirchanlik holatlar, yaxshi yoki noxush kayfiyatlar, his va tuyg‘ular katta rol o‘ynaydi. Bu hissiyotlar diqqatning kuch- li va barqarorligiga ham ta'sir qiladi.
Ma'lumki, biron maqsadga erishmoq uchun, ruhiy zo‘r berish, irodaviy faollik ko‘rsatish, kuch sarflash lozim bo‘ladi. Ta'lim jarayonida aqliy faoliyatning faolligi, asosan iroda kuchi yordami bilan ta’min etiladi. Ta'lim jarayonida sarflanadigan kuch va harakatdan kuzatilgan maqsadning aniqligi, unga erishish vositalarining ravshanligi, o‘quvchilarda faollik tug‘diradi, o‘quv materialini to‘la va chuqur idrok qilish ham anglab olishga intilishni kuchaytiradi. Bilim va malaka- lar hosil qilishda diqqat, hissiyot va irodaning ijobiy yo‘li o'quvchilardagi qiziqishga ham bog‘liqdir. Chunki, «qiziqish kishining o‘z hayotida eng ahamiyatli, eng qimmatbaho deb bilgan narsalarga yo‘nalganligidir.
Qiziqish kishining qiziqqan narsasiga doimiy intilishida, uni o‘ziga yaqinlashtirishida, o‘rganib olishga intilishida namo- yon bo‘ladi»'.
O‘qituvchining pedagogik faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan omillar haqida ham to‘xtalib o‘tmoq kerak. 0‘qituvchining fanni, uni o‘qitish uslubini qanchalik egallaganligi, darsni tashkil qilish va o‘tkazish mahorati, umuman o‘qituvchining fan o‘qituvchisiga xos individual sifatlari o‘quvchilarda bilim- larning shakllanishida amal qiladigan omillar jumlasidandir.
Bilim va malakalar hosil qilishda, jumladan fizikani o‘zlashtirishda ham, o‘qituvchining bilimdonligi, o‘qitish uslublari bilan qurollanganligi, pedagogik mahorat juda muhim ahamiyat kasb etadi. Biroq, ta'limning har qanday sharoitida, har vaqt ham amal qilaveradigan universal us- lublar yo‘q va bunday uslubning boTishi ham mumkin emas. O‘qitish uslubi avvalo hosil qilinadigan bilim, jumladan