A niyazova. Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish

Monitoring-
antropogen o`zgarishlar hamda tabiiy, kam o`zgargan tabiatni (antropogen 
o`zgarishlarini baholashda ob`yekt bo`lishi uchun) kuzatishni amalga oshiradi. Monitoring 
tizimda 3 ta daraja bor: 
sanitar-taksik, ekologik va biosfera monitoringi. 
Sanitar-taksik monitoring
-atrof muhit sifat holatini asosan tabiiy resurslarni zararli 
ingridientlar bilan ifloslanish darajasini kuzatadi. Bu jarayonlarni odam, hayvonot va o`simlik 
dunyosiga ta`sirini hamda shovqin, allergen, chang, patogen, mikroorganizmlar, noxush hidlar 
qurimini aniqlaydi. Havo tarkibidagi SO
2 
, NO
2 
CO
2
og’ir metal har xil neft’ va organik 
birikmalar bilan ifloslanishi darajasini nazorati bilan shug’ullanadi. 
Ekologik monitoring-
ekologik tizimlarda (biogeotsenozlarda) tabiiy komplekslarda 
o`zgarishlarni aniqlash, foydali qazilma zahiralari suv, tuproq va o`simliklardan iborat. Tabiiy 
komplekslarning, biogeotsenozlarning buzilish darajasi, buzilmagan ekosistemalarning belgi va 
xarakteriskalarini solishtirishga asosan hisobga olish mumkin. M: (tuproq unumdorligini 
pasayishi, botqoqliklarni paydo bo`lishi). 
Biosfera monitoringi
-tabiatdagi global foniy o`zgarishlarni aniqlashga imkon beradi. (m: 
radiatsiya darajasini, atmosferadagi CO
2 
, O
3
) issiqlik , changlanish darajasi, okean va erning 
havo qobig’i orasidagi cho`llar tsirkulyatsiyasi, qushlar, sut emizuvchilar, baliqlar, hashorotlar,
Atrof muhit holati nazoratining xalqaro monitoringi-tabiatda antropogen faktorlar 
kuchayganligi sababli butun dunyo bo`yicha sistematik kuzatuvlar zarurligi 60-yillarga kelib 
aniq bo`lib qoldi. Chunki havoga, suvga tashlangan chiqindilar chegara nima ekanligini 
bilmaydi. Ular bir davlatdan boshqasiga o`tishi mumkin. SHuning uchun atrof muhit muhofazasi 
masalasi tor masala bo`lmay, global masala bo`lib qoldi. 
1971 yil SKOPE (nauchniy komitet po problemam okrujashey sredi) atrof muhit 
muammolari ilmiy qumitasi A.M.M.I.K. Halqaro kengashining maxsus komissiya ekspertlari 
tomonidan global biosfera holati monitoring tizimiga asos solindi. SKOPE tamoyillari 15.16.05 
1972 yil BMT ning Stogol’m konferentsiyasida ma`qullandi. Shunday qilib atmosfera havosi, 
suv (shu jumladan dengiz suvi) kabi tabiiy muhitlarni ifloslovchi modda manbalari ularning 
tarqalish darajasi hamda tirik organizmlarga ko`rsatadigan ta`sirini kuzatish stantsiyalarini 
tashkil etish tavsiya etiladi. BMT, Butun jahon sog’likni saqlash jamiyati (VOZ), YUNESKO va 
hokazo tashkilotlar oldiga atrof-muhit holatini xalqaro monititoring tizimini tashkil etish vazifasi 
quyiladi. 1973 yildan boshlab, «BMT ning atrof muhit bo`yicha dasturi» (YUNEP) faoliyat 
ko`rsatmoqda. 1971 yil fevralda Keniyaning Nayrobi shahrida birinchi Davlatlararo yig’ilishida 
global monitorinng bo`yicha asosiy nizom ishlab chiqildi. (G.s. M.O.S.-globol sistema 
monitoringa okru.sre.). Uning asosiy maqsadi inson sog’ligini, uning taraqqiyotini va 
xavsizligini boshqarishni ta`minlashga qaratilgan. So`ngra 1975 yil yanvarda Jenevada G.s. 
MOS ishtirokchilari Programma ishlab chiqdi. Bu dasturga asosan butun dunyoda SO
2 
, 
zarrachalar, radionulit-strontsiy, uglevorodlar, asbest, kabi organik birikmalar kuzatish usullari 
va qanday ishlar amalga oshirilishi aytilgan. 

---

Birinchi monitoring bo`yicha YUNESKO ning «inson va biosfera» programmasi 1970 yil 
Parijda YUNESKO ning bosh konferentsiyasida tasdiqlangan. Hozirgi kunda atrof muhit 
muhofaza qilish va biosfera monitoring bo`yicha yaqinda tashkil etilgan eKOSAN xalqaro 
tashkiloti ham katta hissa qo`shmoqda. 1992 yil O`zbekiston Respublikasi BMT ga a`zo bo`ldi 
va shu yili BMT ning atrof muhitni muhofaza qilish bo`yicha konferentsiya o`tkazishga faol 
qatnashdi. O`zbekiston Respublikasi Tabiatni Muhofaza qilish qo`mitasi MDH tarkibida 
Davlatlararo ekologik uyushmasi a`zosi.