(qazan, güyüm, səhəng, farş, taskababı, satıl, sərinc və s.) hazırlamaq üçün lavaĢa
bir sıra əlavə texnoloji prosesdən keçirdi. Məhz bu səbəbdən də bu tip qabların
istehsalı "izafə" adlanırdı (XVI tablo).
Ġzafə məmulat hazırlamaq üçün qabın hissələrinə müvafiq olaraq əvvəlcə
lavaĢa döyülüb çuxur (çökək) hala salınır, sonra "pəstaha" edilirdi [58].
Mis lavaĢalarını döyüb çuxur hala salmaq üçün, adətən, tapunçular hərəsi
dörd nəfər olmaqla iki dəstəyə bölünürdü. Artıq qalan doqquzuncu tapunçu gah
birinci, gah da ikinci dəstəyə qoĢularaq, çəkicvuranlar arasında növbə yaradırdı.
Beləliklə, əgər misgərxanada 100 ədəd lavaĢa hazırlanmıĢsa, onun 50-ni bir, 50-ni
isə digər dəstə döyüb çuxur edirdi. Hər dəstədə 3 nəfər əlində tapun, bir nəfər isə
nər çəkic tuturdu.
"Pəstaha" hissələrinin hazırlanmasmda 4 nəfər çəkic vurandan əlavə
misgər (qırsgir), növbədüzən tovçu və Ģagird də iĢtirak edirdi [59].
Qırsın döyülməsi prosesində tov kürəsi, qiblə zindan, müxtəlif növ çəkic,
kəlbətin, qayçı və s. iĢlənirdi.
Bir qayda olaraq, dərin qablar bir neçə hissədən (dib, orta, boğaz, qulp,
lülək və s.) ibarət hazırlanandan sonra bir-birinə calaĢdırılırdı. Qabın gövdəsini
təĢkil edən əsas hissələr "calğa" adlamrdı [60].
Ənənəvi misgərlik sənətində calğalar lehim vasitəsi ilə qaynaq edilirdi.
Bunun üçün əvvəlcə calğaların kənarı qayçı vasitəsilə çərtmə yolu ilə doğranıb
dilimlənir və "dəndə" halına salınırdı. Eni və uzunu 1 sm-ə çatan calğa
dəndənələrini bir-birinə keçirmək üçün əvvəlcə yastıdodaq kəlbətin vasitəsi ilə
onları bir-birinin əks istiqamətində əyirdilər. Bu məqsədlə alt calğanın dəndələrini,
378
arabir olmaqla, azca içəriyə doğru üst calğanın dəndələrini isə arabir qaydada geriyə
doğru əyirdilər. Bunun sayəsində calğalar üst-üstə otuzdurularkən onların dəndələri
bir-birinə keçirdi. Bu əməliyyat baĢa çatandan sonra calğa dəndələri zindan
üzərində döyülüb aĢağı yatızdırılaraq lehimlənib qaynaq edilirdi.
Ənənəvi misgərlik sənətində qalay, qurğuĢun və duzdan hazırlanmıĢ
"qaraqaynaq", sink, bürünc və tənəkardan ibarət "misqaynaq" adlanan iki cür lehim
iĢlədilmiĢdir [61].
"Qaraqaynaq" daha möhkəm və etibarlı lehim növü olub dərin qabların
calğa hissələrinin qaynaq edilib calanmasında tətbiq olunurdu. Məmulatın
calğalarını qaraqaynaq üsulu ilə lehimləmək üçün calağ yerinə əvvəlcə kömür
lehməsi sürtülürdü. Dəndələrin aralarına dolmuĢ kömür lehməsi qaraqaynaq
lehimin axıb tökülməsinin qarĢısını almaqla bərabər, lehimləmə prosesinin
keyfiyyətinə də təsir göstərirdi. Bir qayda olaraq, açıq calaqlar həm daxildən, həm
də xaricdən, örtülü calaqlar isə yalnız xaricdən lehimlənirdi. Kürədə qızdırılarkən
hərarət nəticəsində lehim əriyib calğa dəndələrinin aralarındakı boĢluqları örtür və
onların bir-birinə möhkəm yapıĢmasını təmin edirdi.
Calğaları misqaynaq üsulu ilə lehimləmək üçün calğa yerini isladıb
üzərinə sink-bürünc ərintisindən ibarət lehim sürtəndən sonra üstünə tənəkar tozu
səpirdilər. Məmulat kürədə qızdırılan zaman misqaynaq lehim əriyib calğa
dəndələrinin aralarını tutur və onları bir-birinə möhkəm qaynaq edirdi.
Lehimləmə əməliyyatından sonra mis məmulatının bir qismi çarxa
verilərək onların səthində qalan çəkic izləri itirilib hamarlanırdı. Mis məmulatının
bu qrupu "çarxı" qab, çarxa verilməyən qablar isə "qaratapdaq" adlanırdı [62]. Bəzi
qablar bundan əlavə, "həkkak" və ya "yazıçı" adlanan naqqaĢlar tərəfindən
naxıĢlanırdı. Həm xara, həm də izafə qablar paxır verməsin deyə, bir qayda olaraq
qalaylanırdı. Güyüm və səhəngin içərisi qalay əvəzinə çox vaxt ərinmiĢ mum ilə
örtülürdü.
Qalaylama əməliyyatına təkcə təzə hazırlanmıĢ mis məmulatı deyil, paxırı
üzə çıxmıĢ köhnə qablar da məruz qalırdı. Ona görə də qalayçılıq müstəqil peĢə
növünə çevrilmiĢdir.
Misgər dükanlarında çox geniĢ çeĢiddə məmulat növü hazırlanırdı.
Ġstehsal texnikasının mürəkkəbliyinə görə, izqfə qablar xara məmulatından
seçilirdi. Buna müvafiq olaraq mis ustaları arasında ixtisaslaĢma getmiĢdi. Bəsit
quruluĢlu xara qablardan fərqli olaraq, bir neçə calğadan ibarət hazırlanan izafə
qabların istehsalı yüksək ixtisaslı usta əməyi tələb edirdi. Bundan əlavə mis
qabların bir qismi çarx vasitəsilə yonulur və səthindəki tapdaq izləri itirilirdi. Ona
görə də mis məmulatı çarxı və qaratapdaq olmaqla iki qrupa ayrılırdı. Ġçərisi
tutumlu qabların hamısı, adətən, çarxa verilirdi. Çünki onlar çarx vasitəsilə ilə
fırladıla bilirdi. Fırladılması mümkün olmayan məmulatlar qaratapdaq olaraq
qalırdı.
Bütün bunlardan əlavə mis qabların, demək olar ki, hamısı "həkkak" və ya
379
"yazıçı" adlanan peĢəkar nəqşbənd ustalar tərəfindən naxıĢlanırdı. Yalnız xörək
biĢirilən qablar (qazan, tava, tiyan, teĢt, taskababı, sapılca, tavasər və s.
naxıĢlanmırdı.
Ənənəvi mis məmulatı arasında xörək biĢirilən mətbəx qabları, süfrə
qabları, su və ağartı qabları baĢlıca yer tuturdu (XVII tablo).
Xörək biĢirilən qabların qazan, tava, sapılca, tiyan, kəfgir, aşsüzən, teşt və
s. olmaqda müxtəlif tipoloji növləri hazırlanırdı. Bunların hər birisinin də qulplu,
qulpsuz, dəstəkli olmaqla müxtəlif çeĢidli bir sıra növləri düzəldilirdi. Qulplu qazan
xeyir-Ģər məclislərini yola salmaq üçün iĢləndiyindən çox vaxt "məclis qazanı" adı
ilə tanınırdı. Dəstəkli tavaların da ölçüsü və təyinatı ilə seçilən müxtəlif növlərinə
təsadüf edilirdi.
Misgər dükanlarında süfrə qablarının çoxsaylı tipoloji növləri, habelə
forma və ölçü etibarı ilə fərqlənən çeĢidləri hazırlanırdı. Bunların arasında
qablama, badya, xeyrə, sini, məcməyi, cam, piyalə, nimçə, sahan, dəhmərdan,
sərpuş və s. mühüm yer tuturdu.
Misgərxanalarda su və ağartı qablarının da çox geniĢ tipoloji növləri:
səhəng, güyüm, aftafa, ləyən, fəşir, satıl, sərnic, tas (hamam tası), dolça, tayqulp,
gülabdan, abgərdən və s. hazırlanırdı (XVIII tablo).
Su qabları arasında xüsusilə aftafaların müxtəlif növləri (əl aftafası,
məĢtəfa, əbriq, lüləyin, aftafa-ləyən və s.) düzəldilirdi.
Bütün bunlardan əlavə, misgərxanalarda ev məiĢəti üçün gərək olan
taskababı, şamdan, qəhvəqovuran, şərbət qabı, hamam sandığı və s. hazırlanırdı.
Azərbaycan misgərliyində çox erkən baĢlanan sənətdaxili ixtisaslaĢma
bütün orta əsrlər boyu olduğu kimi, XIX əsrdə də davam etmiĢdir. Adətən, iri
misgər dükanlarında istehsal prosesləri üzrə ənənəvi peĢə bölgüsü (misəridən,
hilizləyici, qırsgir, tapunçu, körükbasan, misqızdıran, çarxçı, həkkak və s.) ilə
yanaĢı, məmulat növləri üzrə də dar ixtisaslaĢma getmiĢdir. Bununla belə ənənəvi
misgərlik sənətinin inkiĢaf səviyyəsini əks etdirən bu mütərəqqi proseslər obyektiv
səbəblər üzündən tam Ģəkildə yetkinləĢə bilməmiĢdir. Ənənəvi misgərlik sənətində
istehsal texnikasının bəsit əl əməyinə əsaslanmasına baxmayaraq, iri misgər
dükanları əmək böl-güsünün səciyyəsinə görə xeyli dərəcədə manufaktura tipinə
yaxınlaĢmıĢdı. Lakin obyektiv tarixi səbəblər üzündən iri misgərxanalar
manufaktura tipinə keçid mərhələsində iliĢib qalmıĢ, xırda və orta istehsal həcminə
malik misgərxanalar isə maĢınlı sənayenin inkiĢafı ilə əlaqədar olaraq tənəzzülə
uğrayıb aradan çıxmıĢdır.
Dostları ilə paylaş: |