A r X e o L o g ġ y a V ə e t n o q r a f ġ y a ġ n s t ġ t u t u

 

 

 

 

 

---

 

 

380 

 

---

 

 

381 

 

---

 

 

382 

DƏMĠRÇĠLĠK 

 

Azərbaycanda dəmirin meydana gəlməsi və mənimsənilməsi daha mükəmməl 

əmək  alətləri  və  silahlar  hazırlanmasına  imkan  vermiĢdir.  Ölkənin  zəngin  dəmir  filizi 

yataqları  qədim  zamanlardan  baĢlayaraq  yerli  xammal  əsasında  dəmirçilik  sənətinin 

meydana  gəlməsində  mühüm  rol  oynamıĢdır.  Bayan,  DaĢkəsən,  QuĢçu  və  Çovdar 

kəndləri  yaxınlığında  dəmir  filizi  çıxarılması  və  bəsit  əritmə  üsulu  ilə  ondan  təbəqə 

dəmir hazırlanması XIX əsrin ortalarınadək davam etmiĢdir [63]. 

Bəsit  istehsal  texnikasına  əsaslanan    filizəritmə  iĢində,  əsasən,  körüklü 

kürələrdən istifadə olunmuĢdur. Bunun üçün filiz parçalan kömür ilə birlikdə kürənin odlu-

ğuna yığılırdı. QoĢa körük vasitəsilə yaradılmıĢ yüksək hərarət nəticəsində filiz əridikcə 

kürənin  odluğunda  qaynar  metal  ərintisi  kütləsinə  çevrilirdi.  Ərintidə  əmələ  gələn  pasa 

mütəmadi olaraq qədgir vasitəsi ilə çıxarılıb təmizlənirdi. Lakin saf dəmir əldə etmək 

üçün  bu  kifayət  etmirdi.  Ona  görə  də  ərinti  yumĢalıb  saf  dəmir  halına  düĢənədək 

zindan üzərində döyülürdü [64]. Ġstidöymə prosesində ərintinin tərkibindəki pasa qalığı 

qəlpələnib tamam çıxır, dəmirin məğzi saflaĢırdı. 

Yanacaq israfı və metal çıxarı baxımından iqtisadi cəhətdən az sərfəli olmasına 

baxmayaraq, əritmə-döymə üsulu ilə yüksək keyfiyyətli dəmir əldə olunurdu. Ona görə 

də  yerli  dəmir  ərintisindən  hazırlanmıĢ  məmulat  çox  möhkəm  və  davamlı  olması  ilə 

fərqlənirdi. Bununla belə, kənardan gətirilmə "zavod dəmiri" ucuz baĢa gəldiyindən kustar 

üsulla hazırlanan yerli dəmir istehsalını tədricən tənəzzülə uğratmıĢdır [65]. 

XIX əsrin II yarısından etibarən Azərbaycanın kustar metal məmulatı dükanla-

rının xammal ilə təchizatında Bakı Ģəhəri görkəmli rol oynamağa baĢlamıĢdı. Kapitalist 

Bakısına  metal  idxalının  güclənməsində  burada  neft  sənayesinin  inkiĢafı  ilə  əlaqədar 

mexaniki  təmir  emalatxanalarının  sayının  artması  və  onların  bir  çoxunun  tezliklə 

böyüyüb  iri  təmir  müəssisələrinə  çevrilməsinin  mühüm  rolu  olmuĢdur.  Bakı 

sərmayədarlarının  köməyi  ilə  Azərbaycanın  dəmir  ustaları  kifayət  qədər  xam  və 

iĢlənmiĢ (köhnə) metal ehtiyatı ilə təmin olunurdular. 

ĠĢlənmiĢ dəmir ucuz baĢa gəlməkdən əlavə, xam dəmirə nisbətən daha etibarlı 

olduğundan, yerli dəmirçilər onun tədarükünə üstünlük verirdilər. Belə ki, xam dəmir bəzən 

yaxĢı əridilmədiyindən qəlp çıxırdı. "ġor" adlanan qəlp dəmir isə istehsal baxımından 

yararsız sayılırdı. 

Köhnə dəmir iki yolla, ya korlanıb istifadədən çıxmıĢ məiĢət və təsərrüfat alət-

ləri  hesabına,  ya  da  kənardan  satınalma  yolu  ilə  tədarük  olunurdu.  XIX  əsrin  ikinci 

yarısında  satınalma  dəmir  ən  çox  Bakı  sərmayədarlarından,  qismən  isə  dəmir  yolu 

stansiyalarındakı təmir emalatxanalarından əldə edilirdi. 

KeçmiĢdə Azərbaycanda polad qıtlığı daha çox hiss olunurdu. Xüsusilə xas polad 

çətinliklə əldə olunduğundan qənaətlə iĢlədilirdi. Soyuq silah (xəncər, qəmə, qəddarə, 

qılınc) istehsalı dəbdə olan dövrlərdə poladın kasadlığı daha çox nəzərə çarpırdı. 

Silahsazlar arasında uzun müddət DəməĢq və Xorasan poladı üstün tutularmıĢ. 

Bununla yanaĢı, silah ustaları özləri də xüsusi üsulla xas polad əldə edirmiĢlər. Lakin soyuq 

---

 

 

383 

silah istehsalının aradan çıxması, habelə xalis əritmə yolu ilə əldə edilən ucuz rus və 

Avropa  poladı  idxalının  artması  ilə  əlaqədar  olaraq,  yerli  xas  polad  hazırlama 

texnologiyasının sirləri tədricən unudulub aradan çıxmıĢdır. 

Dəmirçixanalarda ən çox poladqarışıq dəmir iĢlənirdi. Bunun üçün xassə etiba-

rilə bir-birindən fərqlənən dəmir və poladı qızdırıb istidöymə yolu ilə qaynaq edirdilər. 

Qaynaq  nəticəsində  asanlıqla  əyilən  yumĢaq  dəmirdən  və  tez  sınan  sərt  poladdan  daha 

keyfiyyətli yeni bir metal-poladqarıĢıq dəmir əldə edilirdi. 

Əhalinin məiĢət və təsərrüfat həyatında dəmir məmulatına tələbatın böyük 

olması üzündən dəmirçilik sənəti təkcə sənət və ticarət mərkəzləri olan iri Ģəhərlərdə 

deyil, ucqar kəndlərə də yayılmıĢdı (XIX tablo). 

ġəhər dəmirçi dükanları ixtisaslaĢma baxımından kənd dəmirçixanalarından 

fərqlənirdi.  ġəhər  sənətkarlığında  sənətdaxili  ixtisaslaĢma  çox  erkən  baĢlandığından 

dəmirçilər  bilavasitə  dəmir  məmulatı  istehsalı  ilə  məĢğul  olurdular.  Bundan  fərqli 

olaraq, universal səciyyə daĢıyan kənd dəmirçixanalarında isə dəmir ustası dəmirçiliklə 

yanaĢı,  nalbəndlik,  qismən  də  çilingərlik,  silahsazlıq,  bıçaqçılıq  və  s.  ilə  məĢğul 

olurdu. 

Kənddə  dəmir  məmulatına  tələbat  Ģəhərdəkinə  bənzəmirdi.  Kənddə 

təsərrüfat alətlərinə tələbat daha böyük idi. Əsasən, "bazarı" məhsul istehsalı ilə məĢğul 

olan və hazır məmulatı əksər hallarda nağd pulla satan Ģəhər dəmirçi dükanlarından fərqli 

olaraq, kənd dəmirçiləri sifariĢlə, çox vaxt isə nağd əlmuzdu almadan, natural qaydada, 

əmək  haqqı  ərzaq  məhsulları  ilə  ödənmək  Ģərtilə  iĢləyərək,  həmkəndlilərinin  zəruri 

əmək alətlərinə ehtiyaclarını təmin  edirdilər. Kənd dəmirçixanalarının  bir qismi təzə 

dəmir məmulatı istehsalından daha çox cari təmir iĢləri ilə məĢğul olurdular. 

Digər sənət dükanları kimi, dəmirçixanalar da, əsasən, bazar və ya karvansa-

ralarda yerləĢirdi. 

Dəmirçixana bir qayda olaraq, həm istehsal emalatxanası, həm də satıĢ dükanı 

vəzifəsini yerinə yetirməklə ikili səciyyə daĢıyırdı. 

Dəmirçixananın istehsal ləvazimatı körüklü kürədən, onun yanında yerə bərki-

dilmiĢ qarağac kötüyündən, ona bərkidilmiĢ müxtəlif növ zindanlardan, xart çarxı və onun 

təknəsindən, məngənə, kirə və s. ibarət idi. Dəmirçixanada geniĢ çeĢiddə istehsal alətləri: 

cürbəcür  ölçülü  çəkiclər,  müxtəlif  formalı  kəlbətinlər,  çoxsaylı  kəsici,  deĢici, 

yeyələyici, ovxarlayıcı və s. alətlər iĢlənirdi (XX, XXI və XXII tablolar). 

Dəmirçilik sənətinin özünəməxsus spesifik istehsal texnologiyası yaranmıĢdı. 

Buradakı texnoloji üsulların xeyli hissəsi (soyuqdöymə, istidöymə, qaynaqetmə, kəsmə, deşmə,