A sh. Sheraliyev, U. X. Rahim ov

XVI BOB
G‘0 ‘ZANING VILT KASALLIGIGA
IMMUNITET XUSUSIYATLARINI
ORTTIRISHDA FAN YUTUQLARIDAN
FOYDALANISH
T ab iatd a m avjud 37 ta turdagi g ‘o ‘za — 
Gossypium
ning 33 
tasi y o w o y i tu rlar hisoblanib, uni m adaniylashtirishda q u y i­
dagi g ‘o ‘za turlari foydalaniladi: X ind-xitoy g ‘o ‘zasi — 
G. ar-
boreum;
M eksika g ‘o ‘zasi- 
G. hirsutum;
Peru g ‘o ‘zasi- 
G. bar-
badense;
Afrika - Osiyo g ‘o ‘zasi- 
G.herbaceum.
R espublikam iz paxtachiligi tarixida 1921 yildan 1986 yil- 
gacha g ‘o ‘za navlari 
6
m arta alm ashtirilgan. S hu davr m obay- 
nida g ‘o ‘zaning 108-F, S-460, 138-F, 152- F, 153-F navlari 
yetishtirilgan va g ‘o ‘zaning vilt bilan kasallanishi atigi 10-15 % 
ni tashkil qilgan.
Seleksiya natijasida 1971 yildan boshlab T o sh k en t navlari­
ning yaratilishi va dalalarda keng m iqyosda ekilishi uch yildan 
keyin viltning respublikam izning 50-60 % dalalarida tarq ali- 
shiga sabab b o ‘lgan. B unday holatning kelib chiqishi dalalarda 
alm ashlab ekish m u d d atlari c h o ‘zilganligi, tu p ro q d a p a to g en ­
ning v irulent, tajovuzkor nam unalarining t o ‘planib qolganligi 
va T o sh k en t navlari u ru g ‘ligini tayyorlash texnologiyasining 
buzilganligidandir.
Keyingi yillarda viltga chidam li navlarni yaratishda g ‘o ‘zaning
G.mexicanum f nervosum
yow oyi tu rid an foydalanganligidan 
kasallik b ir q an ch a vaqt chckinishga m ajbur b o ‘ldi. Lekin, pax- 
tachilikda ikkinchi m uam m o, ingichka va o ‘rta tolali g ‘o ‘zaning 
fuzarioz vilti q o ‘zg‘atuvchisi 
Fusarium oxysporium f. vasinfec-
tum
turi bilan kasallanishining boshlanishidir (Sheraliev, 2001).
P ax ta-bed a alm ashlab ekish tizim idagi m akkajo‘xori ro tat- 
siyasi sekin am alga oshganligi, g ‘o ‘zapoya qoldiqlarini tuproqda 
qoldirish, faqat azotli o ‘g ‘itlarni q o ‘llash, u ru g ‘dagi infeksiyaga 
e ’tib o r qaratilm aganligi, sam arali fungitsidlar y o ‘qligi — kasal- 
likning keng tarqalishiga sabab b o ‘ldi.
Fan oldidagi m u h im m u am m o lard an biri — seleksiya y o ‘li 
bilan g ‘o ‘zaning viltga chidam li navlarini yaratish va uning
96

---

im m u n itet xususiyatlarini orttirishdir. Bu borada q o ‘lga kiritil- 
g an yutu q lar t o ‘g ‘risida batafsil to ‘xtalam iz.
G ‘o ‘zaning viltga chidam liligini ortishida uni ildiz orqali 
oziqlantirishni to ‘g‘ri yo‘lga qo ‘yish yaxshi samara beradi. Buning 
u ch u n , g‘o ‘za 3-4 ta chin barg hosil qilguncha hujayra shirasi 
tarkibida fosfor va kaliy yetarli b o ‘lgan holda natriy konsen- 
tratsiyasini oshirish m uhim aham iyatga ega. A m m oniy sulfatni 
chigit ekishdan oldin q o ‘llab keyin am m iakli selitra bilan oz- 
iqlantirish vilt bilan kasallanishni 29 % ga kam aytirgan.
U ch yillik bedapoya haydalgandan keyin, g ‘o ‘za ekilgan 
dalalarga am m iakli selitra solinm aganda kasallikning nam oyon 
b o ‘lishi 79 % ni tashkil qilsa, am m oniy sulfit solinganda kasal­
lik 30 % ga kam ayib, hosildorlik 
6
% ga ortgan.
G ‘o ‘zani barg orqali oziqlantirishni to ‘g‘ri tashkil qilish 
o'sim likn in g viltga chidam liligini ortishiga olib keladi. Azot, 
kaliy, m ik ro elem en tlar g ‘o ‘zadagi gidrolitik jaray o n larn in g
tezlashishiga olib keladi. G ‘o ‘zaga karbam id, kaliy xlorid, borat 
kislotasi eritm asi bilan barglariga ishlov berilgan dalalarda 
kasallanish 3 m arta kam aygan, hosildorlik 5-7 s ga ortgan. 
M ikroelem entlar o ‘sim likning im m u n itet xususiyatini orttirib 
q o lm asdan, kasallik q o ‘zg‘atuvchi zam b u ru g ‘ga nisbatan fun- 
g its id lik x u s u siy a tin i n a m o y o n q ila d i. M ik ro e le m e n tla r 
q o ‘llanganda o ‘sim likdagi zaxiradagi uglevodlar m iqdori ortib, 
viltga chidam liligi kuchayadi.
G ‘o ‘za o ‘simligini vitam inlardan sistin bilan shonalash dav­
rida h ar 10 kunda, gullagandan keyin h ar 5 kunda barg orqali 
oziqlantirilsa, uning vilt bilan kasallanishi 
10-12
kunga kechikadi. 
B unday o ‘sim liklarda oksidlanish qaytarilish reaksiyasi ortgan- 
ligi tufayli o ‘sim likning rivojlanishi tezlashadi. V ( va V
12
vita- 
m inlari g ‘o ‘zada oqsil m o d d alar sintezini tezlashtirib, kasal­
lanishni kam aytiradi.
G ‘o ‘zaga vitam in lar bilan ishlov berilganda hujayra shirasi 
tarkibidagi oqsil azoti va S vitam ini m iqdori ortgan va viltga 
chidam liligi yaxshilangan. N atijada, vilt kasalligi nazoratga nis­
batan 34% ga pasayib, paxta hosili 4 % ga ortgan. G ‘o ‘za gul- 
laguncha vitam inlar bilan ishlov berilib, diffuziya y o ‘li bilan 
h u jay ra sh irasin in g viltga n isb atan fungitsidlik xususiyati 
o ‘rganilgan. Buning uchun g‘o ‘za hujayra shirasi tarkibidagi vi­
ta m in la r Petri likopchasidagi P D A ga ekilgan