A. T. G 'o fu ro V, S. S. F a y z u lla y e V, A. K. R a X im o V, B. Z o X id o V a, F. I. M a tk a r im o V

Yuksak maymunlar kenja turkumi. 
Mazkur kenja turkumga 
keng burunli (Amerikada- yashaydi) va tor burunli (Afrika, 
Osiyoda yashaydi) maymunlar kiradi. Amerikada yashaydigan 
maymunlarning burun kataklari keng bo ‘lib, ular o'rtasida tog‘ayli 
devor bor.
Burun kataklari tashqariga qaragan Afrika, Osiyo mamla- 
katlarida yashaydigan maymunlarning burun kataklari ensiz, tor, 
teshiklari pastga yo'nalgan. Barcha maymunlarning barmoqlarida 
timoqlari bor. K o‘zlari boshining oldmgi tomonida joylashganligi 
sababli narsalami ikki ko‘zi orqali ko‘radi va narsaiar hajmini 
ungacha boTgan masofani hamda rangni boshqa hayvonlarga 
qaraganda yaxshi aniqlaydi.
Barcha maymunlarning barmoqlarida yassi timoqlari bo ‘lib, 
ko‘z chuqurchasi peshona chuqurchasidan ajralgan. Burun teshik- 
larini oralig'i suyak devori bilan ajralgan. Maymunlarning yuzida 
hid bilish organi va ta ’m bilish organlari ham madum miqdorda 
reduksiy aga uchragan. Faqat uchjufi ko‘z usti, yuqorigi vapastki ja g ‘ 
sezgi organlari saqlangan. Yuzdagi sezgi organlarining reduksiyasi 
bilan kaft va tovondagi sezgi organlari yaxshi rivojlangan.
Odamga o ‘xshash yuksak maymunlar kenja turkumiga keng 
burunli maymunlar katta oilasi ham kiradi. Ularning dumi uzun 
bo ‘lib, ba'zilarida changalsimon ushlaydigan bo‘ladi. Kunduzi 
faol b o iib poda, to ‘da holda yashaydilar. Markaziy va Janubiy 
Amerikada yil davomida urchiydilar.
Bu katta oila: o ‘ynoqi maymunlar va sebidi maymunlar 
oilalariga bo'linadi.
1) 0 ‘ynoqi maymunlar oilasiga mansub individlar juda kichik 
gavda) i. Eng yirigi arslon o ‘ynoqi may muni bo‘lib, og‘irdigi 450 
-550 gr. Gavdasining uzunligi 22-37 sm, dumi esa 30-36 sm, 
0 ‘ynoqi maymunlar ba’zan olmaxonsirnon maymunlar ham deb 
ataladi. Bu maymunlarning barmoqlari yon tomon bukilgan, tim oq­
lari o ‘tkir. Bashmaldoq boshqa barmoqlarga qarama-qarshi emas. 
Orqa oyoqlari oldingi oyoqlarga nisbatan uzun. Dumi uzun mayin 
yungli. K o‘zlari katta. afd qisman yisngsiz, Miya po ‘stlog‘i tekis
41

---

egatlarsiz. Yungi yumshoq kulrang, qizil, qo‘ng ‘ir, oltin rangli, sut 
bezlari ikkita. Ular Amazonka daryosining janubida, Braziliyaning 
seryomg‘ir ekvatorial o ‘rmonlarida yashaydi. Doimo daraxtdan 
-daraxtga o ‘tib hayot kechiradi. Dumidan muvozanat organi 
sifatida foydalanadi. B a’zan oyoqlariga osilgan holda yotadi. 
Kechasi daraxt kovaklarida uxlaydi, 3-8 ta, b a’zan k o ‘proq oila 
bo ‘lib yashashadi. 0 ‘ynoqi maymunlar hasharotlar, mevalar bilan 
oziqlanadlar. 0 ‘ynoqi maymun turlari o ‘zaro tana, dum, quloq va 
yuzlarining rangi bilan farqlanadilar. K o‘pchiligining quloqlarida 
uzun yunglar b o iib , ular oq, qora va sariq ranglidir.
Sebidi oilasiga kiruvchi maymunlarning gavda hajmi o ‘rtacha 
va uzun oyoqlidir. Dum lari ham uzun ilashuvchi yoki usblaydigan, 
timoqlari bor. Oyoqning bosh b arm o g i yaxshi rivoj langan, q o ii- 
ning bosh barmoqlari esa kalta, ba’zilarida reduksiyaga uchragan. 
Sebidilar to ‘rt oyoqlab yuradilar va oyoq, q o i panjalariga taya- 
nadilar. Yungi qalin, rangi turlichadir. Bir juft sut bezlari b o iib , 
bittadan bolalaydi. Bu maymunlar Markaziy va Janubiy Amerikada 
yashaydilar. Doimo daraxtda poda b o iib faol hayot kechiradilar.
Sebidi oilasi - tungi maymunlar, shayton maymunlar, revun 
maymunlar va o ‘rgimchaksimon maymunlar kenja oilalariga b o ii- 
nadilar.
Tungi maymunlar yoki durukul maymunlar tunda hayot keehi- 
ruvchi yagona maymun avlodi hisoblanadi va u bitta turdan iborat. 
Uch y o i yungli durukul maymuni Markaziy va Janubiy Amerika- 
ning Parana va Paragvay daryolari tutashgan joylardagi o ‘rmonlar- 
da yashaydilar. Ular mushukka o ‘xshash, gavda o g irlig i 800-1200 
gr, dumi 22-42 sm gavda uzunligi 2 4 ^ 7 sm mayin yungli. Yunglari 
jigarrang va kulrang, qorin tomonidagisi esa oqishroq b o iad i. Yung 
rangi va qalinligi faslga qarab o ‘zgaradi. Yuz qismida tuklar juda 
kam. Bosh qismiida 3 ta qoramtir y o i bor. Bu y o ila r ko'zining 
yuqori qismida oq, yarim oysimon shaklda. K o‘zlari yirik yaltiroq 
jigarrang, ular shu’lasimon uzun sochlar bilan o ‘ralgan. Burun 
kataklari orasidagi devori ensiz. Quloqlari kichik b o iib , yunglar 
orasiga yashiringan. B oshm aldogi yaxshi rivojlangan. Timoqlari
42

---

qayrilgan yon tomonga bukilgan. Ovoqlari qo‘liga nisbatan uzun. 
Kechasi ular ovoz chiqarmasdan harakatlanadilar. Bu uiaming 
ov qilishida ko ‘mak beradi. Ular kichik qushlar, koTshapalaklar 
va hasharotlarni ov qiladilar. O'sim liklar mevaiari va barglari 
bilan ham ovqatlanadilar, deyarli suv iehmaydilar va shudring 
bilan qanoatlanadilar. Kunduzi daraxtlaming kovaklariga kirib 
uxlaydilar. Ota-ona bolalari bilan birga oila bo ‘lib yashavdilar. O ta- 
oila boshiig‘idir. Ularning ovozlari qattiq va baland. Bu traxeyaning 
kengavishi va tomoqdagi havo xaltacbalarining kengayganligi 
bilan aloqador. Tovushlari mushuk, it, yaguar tovushini eslatadi. 
Urg‘ochisi bitta tug‘adi, 10 kun davomida ona qomiga, so‘ngra 
yelkasiga yopishib yashaydi. Keyin uni otasi parvarishlaydi. 
Rivojlanayotgan bolasi unchalik o ‘ynoqi bo‘lmaydi. Bu xususiyati 
bilan durukullar boshqa maymunlardan ferq qiladi.
Sakrovchi m ay m u n lar yoki titilar Braziliya, Peru, Boliviya, 
Paragvay, Ekvador va Kolumbiyadagi daryolar yaqin joylarda 
baland va past daraxtlarda yashaydilar. Yerga kamdan-kam tusha- 
dilar.
Sakrovchi maym unlaming gavda tuzilishi hamma durukullarga 
o ‘xshash, lekin burun katagi kengiigi va uzunligi bilan hamda 
ularga nisbatan ko'zining kichikligi bilan farqlanadi.
Titi maymunlarning yungi uzun, may in va yorqin. Dumi mayin 
yungli, ushlash qobiliyatiga ega emas. Titilar kunduzi yoki shorn 
boTganda faol hayot kechiradilar. Juft-juft yoki 35 ta individdan 
iborat oila bo Tib yashaydilar. Oila ishg'ol qilgan areal unchalik 
katta boim aydi. Ikki oila to ‘qnashib qoisa. dumlarini yerga urib 
qichqiradilar, erkaklari oilada ustunlik qilmaydilar. Olmaxonga 
o ‘xshab sakrab mevalar, hasharotlar, mayda qushlarni ov qilib 
yashaydilar. Maymunlar tug'ilgach, hamma g‘am xo‘rlikni ota o ‘z 
bo‘yniga oladi va onaga faqat emizish davrida bolani beradi.
Shayton m ay m u n lar yoki sakilar Arnazonka qirg‘oqlarida 
yashaydilar. Ular ham mevalar, o ‘simlik barglari. gullari, kichik 
qushlar, sichqonlar bilan oziqlanadilar. Daraxtlarda to‘rtoyoqlabtez 
harakatlanadilar. Ular o ‘ynoqi maymunlar va durkullarga nisbatan
43

---

yirik , 1400-1600 gr atrofida bo‘lib, dumining uzunligi 25-55 sm, 
gavdasining uzunligi 30-48 sm. Gavdasi qalin, uzun yung bilan 
qoplangan. B urunkatagi keng, soqoli y o ‘q, keyingi oyoqlari oldingi 
oyoqlariga nisbatan uzunroq. Sakilar bittadan bola tug'adi. Bolasi 
oldin qorin, keyin yelka tomonga yopishib yashaydi.