A. T. G 'o fu ro V, S. S. F a y z u lla y e V, A. K. R a X im o V, B. Z o X id o V a, F. I. M a tk a r im o V

Tuban torburunli maymunlar katta oiiasi
Bular Amerika maymunlaridan burun kataklarining yaqiniigi 
va yuzidan burni oldinga chiqqanligi bilan xarakterlanadi. Dumi- 
ning uzunligi har xil, lekin oyoqiari teng yoki oldingi oyog‘i biroz 
kaltaroq. Barmoqlari orsida eng yirigi uchinchi barmoq hisoblanadi. 
Yuqori jagvidagi qoziq tishlari juda katta. Tanasining terisi rangli. 
Bosh miyasi yaxshi rivojlangan, uning hajmi 100--150 gr. Tuban 
torburunli maymunlar kunduzi poda bo ‘lib, daraxtlarda yoki yerda
- Afrikada (pavian, makxril, martishka) va Osiyoda (Макака, 
burundor, qora pavian) yashaydi va o'sim liklar hasharoilar, 
mayda hayvonlar bilan oziqlanadilar. Yil davomida urchiydilar. 
xomiladorligi 150 dan 200 kungacha davom etib, odatda bitta, 
ahyona-ahyonda ikkita bola tug'adi.
M artishkasimonlar 
oilasiga kiradigan martishkalar kichik 
oiiasi yettita avloddan iborat.
1) 
Makakalar avlodi 
tana vazni 3,5-18 kg. Urg‘ochilari biroz 
kichik, oldingi va orqa oyoqiari teng, barmoqlari ushlovchi, katta 
barmoq boshqa barmoqlarga qarama-qarshi joylashgan. Barmoqlar 
orasida oz miqdorda parda bo‘ladi, yunglari qalin, rangi har xil 
turlarda bir-biridan farq qiladi. Tumshug‘i oldinga chiqqan, yuzi va 
quloqlari yungsiz, burun tepasi va qosh suyagi barcha erkakiarida 
yaxshi namoyon bo‘ladi. Qalqonsimon bez ostida bir juft tomoq 
xaltasi rezanator rolini bajaradi. Dumming uzunligi har xil turlarida 
turlicha. Makakalar Afrikaning shimoli va Osiyoning Pokiston, 
Yaponiya, Tayland, Tibetdan Seylongacha bo ‘lgan hududlarida 
yashaydilar. Qis'man yerda yashovchi hayvonlardir. IJlar yirt- 
qichlardan saqlanish uchun daraxtlarda, qoyalarda uxlaydilar va 
mevalar, ildizlar, yosh barglar, shakarqamish, makkajo‘xori. har xil 
hasharotLar va ularaing qurtiari, mollyuskalar, qisqichbaqalar bilan 
oziqlanadilar.
Makakalarning xatti-harakatlari, xulq-atvorlari tabiiy va 
laboratoriya sharoitlarida yaxshi o ‘rganilgan. Ular guruh-guruh
46

---

b o ‘lib yashaydilar. Guruhda bitta erkagi va bir nechta urg‘ochisi, 
harxilyoshdagi bolalari bo iad i. Ular 30 xildan ortiq tovush chiqara- 
di. Har bir tovush m a iu m bir m a’noni anglatadi. M akakalar aftini 
o ‘zgartirishni, qoshini qimirlatib, labini chappillatishni biladilar. 
M akakalardan johil maymunlar - megatlarda dum boim aydi.
Makakalar orasida rezus М акака donor hisoblanadi. U tibbiyot 
maqsadlari uchun har yili Hindiston va Janubiy Sharqiy Osiyo 
mamlakatlaridan boshqa mamlakatlarga eksport qilinadi. Uning 
tanasi xira yashil - sariq yung bilan qoplangan, oyoqlari teng. Yuzi, 
q u lo g i, panjasi och jigarrang, anchagina yirik va xavfii, guruh 
b o iib yashaydi. Guruhda 20 ladan ortiq individ b o ia d i. Rezus 
М акака Himolayda, Nepaldan to shimoliy Birmaga qadar b o ig a n
hududlarda yashaydi. Rezuslar suvda yaxshi suzadi, sho‘n g ‘iydi. 
Hindlar ulami muqaddas hayvon hisoblab, ovqatining bir qismini 
ularga qoldiradilar.
A