A. T. G 'o fu ro V, S. S. F a y z u lla y e V, A. K. R a X im o V, B. Z o X id o V a, F. I. M a tk a r im o V

atrofida 
bo4 lib, gavda uzunligi o ‘rtasida urg‘ochi va erkaklarida 
farq 
kuzatilmaydi. Yunglari, ayniqsa, yelka tornonda uzun bo'ladi. 
Rangi 
qizg‘ish-qo'ng‘ir, yoshi ortgan sari to 'q sariq-qoramtir 
rangga kiradi. Sumatra 
orangutaniarining yungi biroz ochiq rangda 
bo‘ladi. Ularning 
peshonasi va yuqori ja g ‘lari biroz oldinga chiqqan. 
Tomoq 
ostida 
ovoz 
halqaiari rivojlangan. Qo'iiari. barmoqlari 
uzun, 
keng, 
boshmaldog‘i rudiment holatda. Oyoqlari nisbatan 
kalta, 
barmoqlari uzun, lekin birinchi barmoq kalta bo'ladi.
Orangutan - o ‘rmon odami degan m a’noni bildiradi. Oran­
gutanlar yerga каш tushadilar. Ular botqoqlik o ‘rmonlarida, ba- 
land daraxtlarda yashaydilar. Orangutanlar sakramaydilar. Gibbon- 
lar singari to‘rt oyoqlab tez harakatlanadilar. Oiia bo‘3ib yashay­
dilar, oilada ota-onalar va bolalari b o lad i. Daraxt shoxlari,
barglaridan kechasi uya quradi. Ularning uyalari yerdan 1 0 ..20
m balandlikda joylashgan bo'ladi. Urg‘ochisi bolalari bilan bir 
uyada, erkaklari boshqa uyalarda uxlaydilar. Uyalari bir yoki bir 
necha kunda quriladi. Ular kun bo‘yi ovqat izlashadi va duryan 
daraxtining futbol koptogidek keladigan mevalarini archib yeydiiar. 
Shuningdek, daraxt p o ‘stloqlari, barglari, qush tuxumlari bilan ham 
oziqlanadilar. Orangutanlar ham tovush chiqaradilar. Xomiladorlik 
275 kun, bolasining og‘irligi 1200-1600 gr. Bolasini 3-4 yil onasi 
emizadi. 1964-yili dunyo bo‘yicha erkinlikda 3800 ta orangutan 
borligi m a’lum bolgan. Hozirda ularning soni ancha karnaygan.
Shimpanze avlodi 
ekvatorial Afrikadagi tropik yomgMrii 
o ‘rmonlarda, tog‘ o'rm onlarida 3000 m dengiz sathidan balandlikda
54

---

uchraydi. Tana uzunligi 150 sm, tana og'irligi 45-50 kg, b a’zan 
80 kg gacha yetadi. Orangutandan farqli ravishda jinsiy dimorfizm 
unchalik yaxshi rivojlanmagan. Ular ko‘rishganda bir-biri bilan 
o'pishib, quchoqlashib ko'rishadi. QoTlari oyoqlariga qaraganda 
uzun, kaftlaridagi barmoqlari ham uzun, lekin birinchi barmoq 
kichkina. Oyoqlaridagi birinchi barmoq yirik, boshqa barmoqlar 
orasida teri pardalari bor, Quloq suprasi yirik, odamnikiga o ‘x- 
shash, yuqori labi balandroq, bumi kichik puchuq, yuzining, bar­
moqlari ning. tovonlarining orqa tomonini ajin bosgan. Yungi qora, 
har ikki jins ivaklarida oq sochlar bo‘ladi. Terisi oqish, tana harorati 
o'rtacha 37,2° S ni tashkil qiladi.
Shimpanzening ikki turi bor: 1) oddiy shimpanze; 2) pakana 
shimpanze. Oddiy shimpanze Markaziy Afrikada tarqalgan. Shim­
panze daraxtda va yerda kunduzi hayot kechiradi. Yerda to ‘rt 
oyoqlab yuradi va tovoniga ko‘krak tayanch vazifasini o ‘taydi. 
Ahyon-ahyonda ikki oyoqlab yuradi. Ularning qo‘Ilari daraxtda 
yashavdigan boshqa maymunlar singari changal vazifasini bajaradi. 
BoshmaldogH kichik bo'lsada. boshqa barmoqlariga qarama- 
qarshidir, Shimpanzening barmoqlari har xil haiakatlar: uya qurish, 
qurollarni ushlash. ulardan foydalanish vazifalarini bajaradi. 
Shimpanzelar guruh bo' 1 ib yashaydilar. Guruh a ’zolari 20-25, hatto 
undan ham ko‘p bo'ladi. Ular o ‘rtasida janjal, tajovuzkorlik kam 
bo'ladi. Bir-biri bilan munosabatlarida 30 ga yaqin har xil ovoz 
chiqaradi. Ular yuz qiyofasini o ‘zgartirib, o ‘zining munosabatini 
bildiradi. Y igiaganda ular ko‘zini chirt yumib, qattiq qichqiradilar, 
ko'zidan yosh chiqmaydi. Yuz qiyofasi kulayotgan, qo‘rqqanlik, 
y ig ‘laganlik kabi holatlarny foda qiladi. Shimpanze daraxtlardagi 
uyalarida uxjaydi. Asosan o'sim iikla^ suvli mevalar, barglar, 
yong‘oqlar, yosh novdalar, umgTar, daraxt po ‘stloqlari ba’zan 
chumolilar bilan ham oziqlanadilar. Shimpanzelar yil davomida 
urchishadi. Xomiialik davri 225 kun, asosan bitta b a’zan ikltug‘adi. Tug'ilgan bolasi yalang'och, nimjon, kuchsiz boTadi. 
Uzoq vaqt uni onasi boqadi. 3-8 yoshli shimpanzelar ko'proq 
o ynash bilan kun o'tkazadi. U rg‘ochilar 6-10 yoshida, erkaklari
55

---

7-8 yoshida halog‘atga yetishadi. Ular 60 yoshgacha yashashi 
aniqlangan.