A. T. G 'o fu ro V, S. S. F a y z u lla y e V, A. K. R a X im o V, B. Z o X id o V a, F. I. M a tk a r im o V

neandertal odamlaming qazilma
suyaklari m a’lum. Geydelberg odamining pastki ja g 1 suyagi 
1907-yili Germaniyaning geydelberg shahar yaqinidagi Mauer 
qishlog‘ining 24 metr chuqurligidan topilgan. Uning ja g ‘i katta, 
tishlari yirik, bir-biriga taqalgan, qoziq tishlari boshqa tishlar bilan 
barobar bo'lib gominidlar tishlari o‘xshash bo ‘ladi.
XX asrning ikkinchi yarmida Afrika, Yevropa, Osiyoda k o ‘p 
miqdorda topilgan skelet suyaklarini qoldig‘i anatomik tuzilishi 
jihatidan bir tomondan erectus, ikkinchi tomondan esa hozir zamon 
tipidagi odamlaming suyak oralig‘ida bo‘lganligi e ’tiborga olinib, 
ular Homo geydelbergensis turiga kiritilgan. Qadimgi odamlaming 
faqat geydellberg emas, balki Habashiston, Tanzaniya, Broken- 
Xill, Isroil, Hindiston, Sharqiy Osiyo, Xitoy, Yunoniston, Fransiya 
hududlaridan topilgan odam suyak qoldiqlari ham mansub.
74

---

Qayd etilgan hududlarda topilgan odam suyak qoldiqlari 
taxminan bundan 600-150- ming yilliklar oralig‘ida yashagan 
qadimgi odamlarga taluqlidir.
Taxminan 600-400 ming yillar davomida yashagan paleoan­
troplar eng qadimgi odamlardan kam farq qilganlar. Ular arxan­
troplar tomonidan ixtiro qilingan tosh, yog "och qurollarga o‘xshash 
qurollardan foydalanganlar (14-rasm).
14-rasm. Neandertallar birgalikda g ‘or ayig‘ini ovlam oqdalar
Termachilik va ovchilik bilan m ashg‘ul bo ‘lganlar va ozuqa 
axtarib yurganlar, Vengriyaning Verteshsellash, Germaniyaning 
Bilsingleben, Fransiyaning Terra-Amata degan joylarida bundan 
400 - 300 ming yillar muqaddam paleoantroplar yashagan g ‘orlarda 
k o ‘plab gulxan izlari aniqlangan. Janubiy Afrika, Yevropada 
yashagan paleoantroplar tarqalgan manzilgoxlarda gulxanlar 
topilishi odatiy xoi hisoblanadi. Topilgan ashyoviy dalillar 
paleoantroplar muntazam ravishda olovdan foydalanganliklarini 
bildiradi. Lekin olov yoqishni o‘zlashtirganliklari qanday usullar 
yordamida uni amalga oshirganliklari husussida biror m a'lum ot 
hozircha topilmagan.
75

---

K o‘pchilik antropologlaming fikricha ertangi paleoantrop- 
laming suyak qoldiqlari Janubiy Afrika, Sharqiy Osiyo, G ‘arbiy 
Yevropa hududlarida topilishi hamda anatomik tuzilishi jihatdan 
bir muncha farq qilishidan qat’iy nazar geydelberg odam turiga 
mansub hisoblanadi.
Ispaniyaning Gran Dolina deb nomlangan g ‘orlaridan topilgan 
odam suyaklari quyi plestotsenga tegishli boTib, ular bundan 800 
ming yillar ilgari yashaganlar degan xulosaga kelinadi. Topilgan 
suyaklar orasida bir necha o ‘n tishlar, pastki ja g ‘ suyak boTagi, 
kalla qutisining yuz qismi qovurg‘a, umrtqa, o ‘mrov, oyoq suyaklari 
bor. K o 'p muhim belgilari (jag‘ oldi tishlaming mutanosibligi, 
peshona suyagining kengligi) bilan bu qadimgi odamlar o ‘zlari 
bilan bir vaqtda yashagan Afrikadagi erectusdan keskin farq qilib 
paleoantroplarga yaqin turadi.
Yevropalik avstropologlaming ta ’kidlashicha, ikki xil gey­
delberg odami hamda Homo neandertalensis turiga mansub odamlar 
shakllangan. Preneandertallar pleystatsen epoxasini o ‘rtalarida 
yashab Yevropaning janubiy va g“arb tomonidagi Balqon yarim 
orolidan Britaniya orollari gacha, Reyn va Dunay daryo lari dan 
tortib Pireniy yarim oroligacha boMgan yerlarda tarqalganlar.
Neandertallarning kalla suyagi, oyoq suyagi, qovurg‘alari va 
tos suyagi dastlab 1856-yil Germaniyaning Dyusseldorfga yaqin 
neandertal g ‘oridan topilgan (neander - yangi odam degani) (15- 
rasm).
Neandertallarning suyak qoldiqlari dastlab XIX asrning 
birinchi yarmida dastlab Belgiyada keyin esa Ispaniyada topilgan, 
lekin ular tegishlicha baxolanmagan. Hozirgi vaqtga kelib 
neandertal odami yaxshi o'rganilgan gominidlar guruhiga kiradi. 
Uning suyak qoldiqlar-ayrim suyaklardan tortib butun skletigacha 
Yevropa va G ‘arbiy Osiyoda topilgan.
Ular ko ‘proq o ‘rta tosh davriga tegishli Fransiyadagi Lya 
Ferrasi va Lya Kim, Belgiyaning Spi, Shimoliy Kavkazning 
Mezmaysk, Isroilning Kebara, Amud va Tabun, Iroqning Shanidar, 
0 ‘zbekistonning Teshik tosh g‘oridan topilgan. Bu g ‘orlarda
76

---

neandertal suyaklar maxsus kavlangan chuqurlikka joy langan. 
Demak, ular mayitlarni ko‘raishni bilganlar.