A. X. Mamirov − JizPI, "qm va K" kafedrasi katta o’qituvchisi

 
va oxaktoshning ko’p 
tarqalganligi va ularni qayta
 
ishlash osonligi sabab bo’ldi. Gips va oxak kuydirilganda o‘zgarish 
xosil bo’lishi ulardan bog‘lovchi moddalar ishlab chiqarishda foydalanish mumkin, degan fikrni 
yuzaga keltirgan bo‘lsa ajab emas. Rivojlanayotgan shaxar xo‘jaligiga va yo‘l qurilishiga suvga 
chidamli, mustaxkamligi yuqori bo‘lgan bog‘lovchi moddalar kerak edi. Shuning uchun barcha 
mamlakatlarda oxakdan keng foydalanildi, barcha ilmiy ishlar esa tarkibi ohakli xom-ashyoning 
sifatini yaxshilash va bu xom-ashyo asosida qurilish moddalari olish texnologiyasini 
takomillashtirishga qaratilgan. 
Jumladan, Rossiyada, xamda qadimgi rus shaxarlari Kiev, Novgorod, Pskov, Rostov va 
Moskva shaxar devorlarini, ibodatxona va minoralarini qurishda oxakli xom-ashyodan 
foydalanilgan.
Angliyada Disan Smiton tarkibida gil qo’shimchalari bor kuydirilgan oxak maxsulotini 
tatbiq etdi. Bu bog‘lovchi modda gidravlik xossaga ega edi, shuning uchun uni gidravlik ohak 
deb ataldi. So‘ngra esa putssolon va ohak aralashmasidan iborat maxsulot olindi va u 
romansement deb ataldi. 
1825 yilda
 
ye.G.Chelievning kitobi nashrdan chiqdi. U o‘z kitobida sun'iy xom-ashyo 
aralishmasidan iborat bog‘lovchi moddani ishlab chiqarish texnologiyasi xaqida batafsil yozgan 
edi. Sun'iy xom-ashyo esa oxaktoshni kuydirish natijasida xosil bo‘lgan bir qism oxakdan va bir 
qism gildan iborat. Bu modda suv bilan aralashtiriladi, so‘ngra kuydiriladi va xosil bo‘lgan 
maxsulot maydalanadi xamda uni bochkalarga joylashtiriladi. Bunda Cheliev mustaxkamlikni 
oshirish uchun gips qo’shishni tavsiya etdi. 
Cheliev bilan bir vaqtning o‘zida ingliz olimi Djozef Aspdin bog‘lovchi modda - 
portlandsement ishlab chiqarish texnologiyasini taklif etdi. Bu modda qattiq xolda Portland 
shaxridagi toshga
 
o‘xshardi. Rossiyada
 
maxsulot xolidagi portlandsement 1856 yilda Trodzetse 
shahrida ishlab chiqarilgan. 
Lenin shisha, farfor, albaster, sement ishlab chiqarishni rivojlantirish xaqidagi 
ma'lumotlarni ko‘rib chiqib, sement ishlab chiqarishni ko‘paytirishga aloxida axamiyat bergan. 
Sement sanoatini rivojlantirishga va qurilishiga portlandsementni tatbiq etishga A.R.Shu-
lyachenko (1841-1903Y) va boshqa ko’pgina olimlar katta xissa qo’shdilar. Ular birinchi bo‘lib 

---

176 
portlandsement ishlab chiqarishni ruscha variantini taklif etdilar. 1885 yil Rossiyada sement 
ishlab chiqarish bo‘yicha birinchi s'ezd tashkil etildi,va 1903 yilda birinchi mustaqil jurnal 
"Sement" ning dastlabki nashri chop etildi. Keyingi yillar davomida sovet olimlari N.M.Belyaev, 
I.P. Aleksandrii va B.G.Skramtaev beton tayyorlashning xam nazariy, xam amaliy qismiga juda 
kup yangiliklar kiritdilar.
Birinchi jaxon urushi va grajdanlar urushi yillarida sement ishlab chiqarish keskin 
kamayib ketdi. Sovet davlati amalda sement sanoatini yangitdan tuzishiga to‘g‘ri keldi. 
Qurilayotgan va qayta tiklanayotgan zavodlar yangi jixozlar bilan ta'minlanadi. Texnologiya 
operatsiyalarni boshqarish jarayonining avtomatlashtirish soxasida muxim ishlar boshlanib ketti. 
Sementning turli xil yangi turlari paydo bo‘ldi. Mineral bog‘lovchi moddalar xakidagi fanni 
rivojlantirishda xamda uni ishlab chiqarishni tashkil va tatbik etishda atoqli olimlardan 
Voljenokiy, Yu.M. Bunin, V.V.Timashev , M.M. S'chev ,V.D.Gluxovskiy xamda boshqalar faol 
ishtirok etdilar. Kukunsimon moddalar bog‘lovchi moddalar deb ataladi. Bunday moddalar suv 
bilan reaksiyaga kirishganda plastik, ya'ni qovushqoq xamir xosil qiladi. Bu xamir esa fizik-
kimyoviy jarayon natijasida o‘zidan-o‘zi qotadi. Bog‘lovchi moddalar o‘zning tarkibiga ko‘ra 
ikkita katta guruxga bulinadi: 1.