A. X. Mamirov − JizPI, "qm va K" kafedrasi katta o’qituvchisi

 
ishlab chiqarish
 
uchun boshlang‘ich xom-ashyo sifatida tabiiy birikmalar, 
masalan, ohak, giltuproq, ishlab chiqarishdagi chiqindilari va xakazolardan foydalaniladi. 
Bog‘lovchi moddalarni ishlab chiqarish uchun xar xil tog‘ jinslarini va sanoat 
chiqindilarini ishlatish mumkin. Masalan, qurilish gipsi olish uchun ikki molekula suvli gips 
toshini, yoki fosfor kislotasini ishlab chiqarishda xosil qiluvchi fosfogipsdan foydalanish 
mumkin.
Sement olish uchun, bo’r, oxaktosh, gil jinslar va xakazolar ishlatiladi. Xozirgi davrda 
keng tarqalgan usul sanoat chiqindilarini keng ishlatib yangi bog‘lovchilar ishlab chiqarishdir. 
Bog‘lovchi moddalarga va beton qorishmalariga xossalarini yaxshilash uchun xar xil 
qushimchalar qushiladi. Ular kimyoviy - fizik kimyoviy jarayonlarga ta'sir ko‘rsatuvchi bo‘lib 
oltita sinfga bo‘linadilar: 
1 - sinf: birikmalarni reologik xususiyatini kuzatuvchilar, bular uchta guruxga 
bo‘linadilar: 2- yumshatuvchi - bularga SSB - sulfit-spirtli suyuqlik, SDB - sulfit-achitkich 
suyuqlik, suvda eriydigan polimer VRP. Bog‘lovchi moddani og‘irligidan 0,15-0,3 miqdorda 
qo’shiladi, 
2 - Suv tutib qoluvchi qo‘shimchalar: aktiv mineral qo‘shimchalar (AMK) - trepel, 
diatomit, opoka , nordon kullar, xamda xavo olib kiruvchi moddalar. Bularni bog‘lovchi 
moddani og‘irligidan 0,01-0,05% miqdorda qo‘shiladi. 
3 - Suyuqlantiruvchi (suv ajratmasdan) - bularga mikroko‘pik xosil qiluvchi – m'lonaft, 
m'lonatriy, asidol (I KPS-10, I 1ShS-11) va boshqa suvga bo‘lgan talabni xamda bog‘lovchi 
moddalar sarfini kamaytiruvchilar kiradi va 0,01-0,2% miqdorda kiritiladi. 
2 - sinfga bog‘lovchi moddalarni tutib qolish va qotish jarayonlarni boshqaruvchi 
qo‘shimchalar 
kiradi 
va 
bir 
nechta 
guruxga 
bo‘linishadi: 
1. Tutib qolishni sekinlashtiruvchilar (gips, m'lonaft, SSB, va x.k.) 
2. Qotishni sekinlashtiruvchilar (SSB, SDB) 
3. Tutib qolishni tezlashtiruvchilar (NaF CaCl kalsiy, natriy-nitrat va boshqalar). 
5. Sovuqqa qarshi qo‘shimchalar ( ) 
6. Bir xil klinkersiz bog‘lovchilarni qotishini aktivlashtiruvchilar ( va 
boshqalar)
3 - Sinf qo‘shimchalar sakkizta guruxga bo‘linadi va bularni umumiy fazilati - 
qotayotgan bog‘lovchilarni tuzilishini boshqarish va o‘zgartirish, zichligini oshirish. 

---

178 
4 - Sinf qo‘shimchalarga po‘lat armaturani zangga duch kelishini oldini oluvchilar 
kiradi. 
5 - Sinfga o‘ta maydalangan, sement sarfini kamaytirish va beton zichligini oshirish 
uchun ishlatiladigan to‘ldiruvchi qo‘shimchalar, oxak, tog‘ jinslari, qum, gil, domna va yoqilg‘i 
shlaklarining ba'zi turlari va xakazolar kiradi. 
6 - Sinfga beton va bog‘lovchi moddalarga aloxida xususiyatlar beruvchi moddalar 
kiradi, masalan nurlanishga qarshi. Bu qo‘shimchalarni ishlatilishi sementni iqtisod qilishda, 
mustaxkamlikni oshirishda katta yordam beradi, va ularni miqdori tajriba orqali aniqlanadi.