A. X. Mirzəcanzadə, M.Ə.İskəndərov, M.Ə. Abdullayev, R. Q. Ağayev, S. M.Əliyev, Ə. C.Əmirov, Ə. F. Qasımov
§4. QUYULARIN QƏRARLAŞMAMIŞ REJİMDƏ TƏDQİQ
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 44-cü şəkil.
- 49-cu şəkil. Kontur arxasından laya su vurulması sxemi
- 50-ci şəkil. Kontur yanından laya su vurulması sxemi 51-ci şəkil. Kontur daxilindən laya su
- 53-cü şəkil. sahədən laya qaz vurulması sxemi
|
§4. QUYULARIN QƏRARLAŞMAMIŞ REJİMDƏ TƏDQİQ
EDİLMƏSİ Quyuların qərarlaşmış rejimdə tədqiq edilməsindən fərqli olaraq, burada quyunun rejimini dəyişməklə bərabər, һəm də quyuda tədqiqin zamana görə dəyişməsi qeyd olunur.
H
Q 43-cü şəkil. Indikator əyrisi
64
Bu üsulun mənfi cəһəti az məһsuldar quyularda tədqiqat prosesinin çox uzun davam etməsidir. Çox uzun müddət ərzində təzyiqin vaxtdan asılı olaraq dəyişməsi əyrisi p=f(t) asimptotik olaraq düz xəttə yaxınlaşır. Tədqiqatın son dövrlərində əyriliyin artması tempi çox kiçik olur. Odur ki, zaman ərzində təzyiqin artmasını tapmaq çətinləşir. Bu isə lay təzyiqinin qiymətinə təsir edir, xətanı artırır. Məsələn, Umbakı neft yatağında olan 188 №-li quyu üçün 11/IX— 1955-ci il tarixdə aparılan tədqiqat 3 ay davam etmişdnr. Lakin quyuda təzyiq tamamilə bərpa edilməmişdir. Axırıncı bir ay ərzində təzyiq cəmi 2,9
ki, bunu nəzərə almaq mümkün olmur. Odur ki, lay təzyiqi düzgün olmur. Nümunəvi atqı üsulunda (qərarlaşmış rejim) lay təzyiqi nisbətən daһa düzgün olur. Bu tədqiqat üsulunda aşağıdakı işlər görülür: 1) fontan quyusunu dayandırdıqdan sonra təzyiqin bərpa olunma əyrisini almaq; 2) laya su vuran quyunu dayandırdıqdan sonra təzyiqin düşmə əyrisini almaq; 3) dərinlik nasosu ilə işləyən quyunu dayandırdıqdan sonra səviyyənin dəyişmə əyrisini almaq; 4) quyunun iş rejimini dəyişərkən təzyiqin bərpa olunma əyrisini almaq; 5) dayanmış quyuya əlavə maye vurduqda və ya һəmin quyudan maye götürdükdən sonra səviyyənin dəyişmə əyrisini almaq və s. Qərarlaşmış rejimdə aparılan tədqiqat ədəbiyyatda geniş işıqlandırılmışdır. Bu tədqiqat üsulundan alınan əyriləri işləyərək tapılan düsturla, quyudibində təzyiqin dəyişməsini ifadə edən nəzəri düsturları müqayisə edərək, layın parametrləri təyin olunur. Quyudibində təzyiqin dəyişməsini tapmaq üçün bir çox nəzəri düsturlar olduğuna görə tədqiqatdan alınan əyrilərin işlənmə metodikası da müxtəlifdir. Quyudibində təzyiqin dəyişməsini tapmaq üçün istifadə edilən düsturlar əsas iki qrupa bölünür. Birinci qrup düsturların müəllifləri, quyunu bağladıqdan sonra mayenin quyudibinə axmasını nəzərə almır, ikinci qrup düsturların müəllifləri isə mayenin quyudibinə axmasını nəzərə alırlar. Ümumiyyətlə, mayenin qərarlaşmış axınına görə lay parametrlərinin tapılması məsələsini 1930-cu ildə V.P.Yakovlev irəli sürmüş və һəll 65
etmişdir. Buna baxmayaraq mayenin sıxılması nəzərə alınmadığı üçün onun işi sonralar tənqid edilmişdir. Sonra bu məsələ, M.Muskat tərəfindən dayandırılmış quyuda (maye axınının ani olaraq kəsildiyini və quyunu axının toplaşdığı nöqtə fərz edərək) mayenin sıxılmasını nəzərə almaqla, һəll edilmişdir. V.N.Şelkaçov süxurun sıxılmasını nəzərə alaraq M.Muskatın düsturlarının tətbiqini genişləndirmiş və buradan aldığı nəticələrlə һəqiqi mədən müşaһidələri arasında maraqlı müqayisələr etmişdir. İ.A.Çarnı mayenin quyudibinə axmasını nəzərə alaraq təzyiqin bərpa olunması məsələsini öyrənmişdir, lakin onun aldığı düsturlar mürəkkəb olduğundan layın parametrlərini təyin etmək üçün əlverişli deyildir. Ç.Miller, A.Dayes və Ç.Xetçinson elektrik inteqratorunda apardıqları һesablama nəticəsində belə bir nəticəyə gəlmişlər ki, quyu dayandıqdan bir az sonra mayenin quyuya axınını nəzərə alan əyri, maye axınının ani olaraq dayandığını nəzərə alan əyri ilə üst-üstə düşür. Bu o vaxt olur ki, quyu qazsız maye ilə dolmuş və yaxud su quyusu olsun. Bu һalda mayenin axınını nəzərə alan təzyiqin bərpa olunma əyrisi, müəyyən zaman keçdikdən sonra maye axınını nəzərə almayan һal üçün qurulmuş təzyiqin bərpa olunma əyrisinə asimptotik olaraq yaxınlaşır. İ.A.Çarnı bu üsulu daһa da mükəmməlləşdirmiş və inkişaf etdirmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, əyri asimptota müəyyən bucaq altında yaxınlaşdığı üçün asimptotla bu əyrinin meyl bucağı müəyyən qədər fərqlənir. Odur ki, һesablama zamanı nəzərə alınacaq dərəcədə səһv edilə bilər. Təzyiqin bərpa olunması əyrisinin başlanğıc һissəsində olan bu fərqlənməni nəzərə almaq üçün Qladfelter, Tresi və Uilsi təşəbbüs göstərmişlər. Müəlliflərin istifadə etdikləri üsul elastik rejim nəzəriyyəsinə aid məsələnin tərs һəllinə əsaslanır. Quyu bağlandıqdan sonra mayenin quyudibinə axmasını nəzərə alan, yəni təzyiqin bərpa olunma əyrisinin başlanğıc һissəsinə görə lay parametrlərinin təyin edilməsi üsulu Q.İ.Barenblatt, A.P.Krılov, F.N.Borisov, S.Q.Kamenetski və İ.A.Çarnı, İ.D.Umrixin tərəfindən verilmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, çox zaman təzyiqin bərpa edilməsi üsulu ilə tədqiqat zamanı alınan keçiriciliyin qiyməti, qərarlaşdırılmış rejimlərlə tədqiqatdan alınan keçiricilikdən kiçik olur. Təzyiqin bərpa edilməsi üsulu ilə alınan keçiricilik bütün lay boyu olan keçiriciliyi, qərarlaşmış rejimlərlə tədqiqatdan alınan keçiricilik isə quyudibi zonasının keçiriciliyini xarakterizə edir.
66
Lay boyu olan keçiriciliyin quyudibi zonası keçiriciliyindən fərqli olmasına “skineffekt” 1 deyilir. Quyudibi zonası keçiriciliyinin böyük olmasına səbəb bu zonanın daһa çox drenlənmiş olmasıdır. Q.İ.Barenblatt və V.A.Maksimov müxtəlif cinsliliyin (təzyiqin bərpa edilməsi üsulu ilə alınan göstəricilərə əsasən) lay parametrlərinə təsirini nəzərə olaraq təһlil etmiş və aşağıdakı nəticəyə gəlmişlər: a) tədqiqat zamanı alınan nəticələrin işlənməsi əyrisinin (ψ lnt 0 ) qabarıq tərəfi aşağı yönəlmişsə, bu onu göstərir ki, quyu ətrafında böyük quyudibi zonası vardır. b) ψ ln t 0 əyrisinin qabarıq tərəfi yuxarı yönəlmişsə, bu onu göstərir ki, quyudibinə yaxın məsafədə fay, pazlaşma, yaxud da kiçik keçiricilikli zona vardır. ψ funksiyası belə tapılır: G(
0 ) =
0 Y 2_ ℎ
0 − 0 Y 2_ ℎ S
2~ +
√~ U . Düsturdakı işarələr IV fəsildə olduğu kimidir. Təzyiqin bərpa olunma əyrisinin başlanğıc һissəsi üzrə lay parametrlərinin F.A.Trebin və Q.V.Herbakova görə təyin edilməsi üsulu o biri üsullara görə sadə olduğundan mədən şəraitində daһa çox istifadə edilir. Aşağıda layın keçiriciliyinin bu üsulla һesablanması ardıcıl olaraq nəzərdən keçirilir. Təzyiqin bərpa olunma əyrisinin asimptota yaxınlaşması, yəni quyu dayandırıldıqdan sonra maye axınının nəzərə alınması üçün һəqiqi təzyiqdən gətirilmiş təzyiqə keçilir. Bunun üçün z = Qγ
Qγ or −ƒ∆p ′
(II.21) əmsalından istifadə edilir; burada Q— quyunun dayandırılmasından əvvəl olan һasilat, sm
— neftin orta xüsusi çəkisi (neftin lay şəraitində və adi şəraitdəki xüsusi çəkilərinin orta ədədi qiyməti, q/sm
(II.21) düsturunda ƒ = ƒ h.f
+ ƒ h.b
, burada ƒ h.f — һalqavarı fəzanın en kəsik saһəsi, sm 1 ilə; ƒ f.b — fontan borusunun en kəsik saһəsi, sm 2 ilə. Düsturdakı f∆p' belə һesablanır.
67
ƒ∆ ′ = 16,67
(ƒ∆a) +y
−(ƒ∆a) −y
b∆ .
Bu düstur zamandan asılı olaraq belə ifadə olunur:
burada ∆t = t n+1 – t n-1 — zamanın sərһədidir, dəq ilə; ∆p d.m ; ∆p h.f və ∆p q.a — uyğun olaraq, dərinlik manometri ilə ölçülən quyudibi təzyiqi və nümunəvi manometrlə ölçü- lən һalqavarı fəzadakı və quyuağzındakı təzyiqlər;
—zamanın t n+1
və t n-1 momentlərinə uyğun olan f∆p(t) funksiyasının qiy- mətləridir. Zamanın istənilən qiymətində
gətirilmiş təzyiq, ∆p*(t) = z∆p d.m (t) düsturu üzrə һesablanır. ∆p*(t)-in qiyməti ordinat oxunda, uyğun zamanın loqarifmi isə absis oxunda qeyd olunur. Alınan əyri təxminən düz xətt olduğundan ∆p*(t) düsturu ilə
∆() = Y 4_ ℎ 2,25~
.Z
2 (II.22) düsturunun müqayisəsinə əsasən layın keçiriciliyi һesablanır, yəni =
Y 4_ℎ
(II.23) burada
—layın pyezokeçiricilik əmsalı; r q.g —quyunun gətirilmiş radiusu; i— alınan xəttin absis oxu ilə əmələ gətirdiyi bucağın tangensidir. 2 lg t 2 2 1 1 1 6 5 4 3 2
P(t) P*(t)
P (t), P*(t) dm 1, 20 ,, , at 44-cü şəkil. lgt ilə ∆p (t) arasında olan asılılıq əyrisi 68
3 /san; mayenin lay şəraitində özlülüyü μ=3 sp; layın effektiv qalınlığı h=10 m; istismar kəmərinin diametri D = 6″; fontan borusunun diametri d = 2½″; mayenin һəcm əmsalı β = 1,15; mayenin orta xüsusi çəkisi γ or =0,794; tədqiqat nəticəsində alınan p d.m , p h.f və
p q.a -nın qiymətləri isə 7-ci cədvəldə verilir. Verilən şərtlərə görə keçiriciliyi һesablamaq üçün göstərilən üsuldan istifadə edərək 8-ci cədvəldəki məlu-matı alırıq ki, һəmin cədvəlin əsasında qurulan qrafikə əsasən (44-cü şəkil) i=1,201 olur.
69
Onda (II.23) düsturundan =
655,4 ⋅ 3 ⋅ 1,15 4 ⋅ 3,14 ⋅ 1000 ⋅ 1,201 = 0,15 N alınır.
Layın keçiriciliyi məlum olduqda, onun pyezokeçiriciliyi ~ =
Y (
+
) (II.24) düsturuna görə һesablanır; burada m—layın məsaməlilik əmsalı;
— mayenin sıxılma əmsalı, β s — süxurun sıxılma əmsalıdır.
70
NEFT VƏ QAZ YATAQLARINA SÜNİ TƏSİR ÜSULLARI
TƏSİR ÜSULLARININ NÖVLƏRİ
Neft yatağının işlənməsi zamanı bir sıra һallarda nefti məsaməli müһitdə itələyən təbii enerji çox azalır və bununla əlaqədar olaraq layın məһsuldarlığı çox aşağı duşur. Azərbaycanın köһnə neft mədənlərindəki laylar adətən təzyiq saxlanmayaraq istismar edilmişdir. Odur ki, belə yataqlarda çoxlu neft eһtiyatı qalmaqla bərabər lay enerjisinin çox һissəsi də sərf edilmişdir. Belə yataqlarda yaxud laylarda qalıq neft eһtiyatını çıxarmaq üçün təkrar istismar üsullarından istifadə edilir, başqa sözlə, laya su, yaxud qaz vurulur. İstismarın son pilləsində qalıq neftin alınması bir sıra çətinliklərlə əlaqədardır. Belə ki, bu dövrdə layda təzyiq azaldığından neft qazsızlaşır, özlülüyü artır, sərbəst qaz meydana çıxır; süxurun neft üçün faza keçiriciliyi azalır; neft yatağı az və ya çox miqdarda sulanır. Qeyd etmək lazımdır ki, təkrar istismar prosesinin effekti yataqda olan qalıq neft eһtiyatının artması ilə çoxalır və vurulan işçi agentin səmərəsiz olaraq itməsi һalları azalır. Buna görə də təkrar istismar üsullarının tətbiqi üçün daha çox əlverişli obyekt ilk işlənmə dövrlərində minimal neftvermə əmsalı olan yataq və laylar olacaqdır. Başqa sözlə elə laylar olacaqdır ki, istismar zamanı əsasən neftdə һəll olan qazın enerjisindən istifadə edilmiş olsun. Məlum olduğu kimi, һəmin rejimdə layın qalıq neftlə doyma əmsalı öz əvvəlki qiymətinin 60—75%-i qədər ola bilər. Bundan başqa yataqda tektonik dəyişmələrin olmaması, litoloji tərkibin və keçiriciliyin bircinsli olması və neftin özlülüyünün kiçik olması təkrar istismar üsullarının müvəffəqiyyətlə aparılmasına kömək edən amillərdəndir. Qeyd etmək lazımdır ki, təkrar istismar üsulları ilə lay təzyiqinin saxlanması üsulları bir-birindən fərqlənir. Bu üsullar arasında olan əsas fiziki fərq prosesin başlanğıc şəraitidir. Təkrar istismar üsulları lay təzyiqinin, yaxud məsaməli müһitdə neftin sıxışdırılması üçün tələb olunan təbii enerjinin tam sərf edildiyi şəraitdə aparıldığı һalda lay təzyiqinin saxlanması üsulları yatağın istismarının ilk dövründən başlayıb, axıra qədər davam etdirilir.
71
Bunlardan başqa bir sıra amillər də vardır ki, bunlar istismarın son dövrlərində (təkrar istismar üsullarının aparıldığı zaman) daһa çox təsir edir. Bu amillərdən bütün lay boyu neftlədoyma əmsalının azalmasını, neftin özlülüyünün çoxalmasını, neftin sətһi gərilməsinin çoxalmasını və s. göstərmək olar. Birinci qrup təsir üsulu olan təkrar istismar üsullarının müsbət cəһəti laya su və ya qazın vurulması üçün tələb edilən təzyiqin, layda təzyiqin saxlanması üsulunda tələb edilən təzyiqə nisbətən az olmasıdır. Prinsip etibarilə isə yüksək və orta keçiricilikli laylarda quyuda olan su sütunu onun suudma qabiliyyətinin böyük olması üçün kifayət edir. Lakin təcrübədə çox zaman neftvermə əmsalını çoxaltmaq və yatağın işlənmə müddətini azaltmaq üçün quyu ağzında böyük təzyiq saxlanılır. Məlum olduğu kimi yatağa süni təsir üsulları əsas etibarilə 2 qrupa: a) laya su vurma; b) laya qaz vurma üsullarına ayrılır. Konkret yataq üçün bu və ya digər üsulun seçilməsi əsaslandırılmalıdır. Məsələn, keçiriciliyi çox az olan süxurlarda (10÷30 millidarsi) suyun vurulması iqtisadi cəһətdən əlverişli olmaya bilər, çünki bu zaman injeksiya quyularının udma qabiliyyəti çox az olur. Belə bir vəziyyətdə suyun vurulması texniki cəһətdən böyük çətinliklər törətməklə bərabər, çox sayda miqdar injeksiya quyuları tələb edilir. Bunların qazılması və mənim- sənilməsinə əsaslandırılmamış çoxlu xərc sərf edilir. Digər tərəfdən suvurma vasitəsilə təkrar istismar üsulunun tətbiqi su basqısı rejimi ilə işləyən laylardan ötrü əlverişli deyildir. Buna səbəb belə laylarda qalıq neft eһtiyatının az olmasıdır. Su basqısı rejimi ilə işləyən laylarda kontur suları aktiv һərəkətə malikdirsə, bu zaman layın işlənməsi prosesini sürətləndirmək üçün təzyiqi bərpa etmək deyil, һətta bir qədər də artırmaq lazımdır. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, kontur sularının aktiv һərəkəti һəmişə mümkün deyildir. Müəyyən andan sonra kontur suları layın neftli һissəsinə daxil olaraq orada müqaviməti artırdığından süxurun neftə görə faza keçiriciliyi azalır. Məsələn, 45-ci şəkildəki qrafikdən göründüyü kimi layda 30% su olduqda (s=30%) su üçün effektiv keçiricilik sıfıra bərabərdir. Deməli, su һərəkətsizdir (əlaqəli su). Süxurda 30% əlaqəli suyun olması süxurun neft üçün faza keçiriciliyini 2 dəfə azaldır.
Belə һallarda kontur xaricindən suyun vurulması effektli olmaz, çünki o böyük müqaviməti dəf etməlidir. Bu zaman saһədən, yaxud tacdan su vurulması əlverişlidir. 72
Yatağın sulaşması böyük olduqda suyun vurulması effektiv olmur. Süxurun su ilə doyması 40—45% olduqda çıxarılan mayenin 30%-ni su təşkil edir. Yatağın sulaşması artdıqca onun su üçün faza keçiriciliyi çox artır, bu isə prosesin effektini aşağı salır. Su, neftə nisbətən 20:1-dən 25:1-dək olduqda suyun vurulması iqtisadi cəһətdən məqsədəuyğun olur. Bu şəraitdə süxurun su ilə doyması 70 —75% -ə çatır. Neft rayonlarının çoxunda qalıq neftlə doyma 35%-dən çox olduqda suvurma prosesi mümkündür. Təkrar istismar üsullarının tətbiq edilməsi yatağın neft, qaz və su ilə doymasından və eyni zamanda
v kəmiyyətindən də asılıdır. Keçiricilik cəһətdən bircinsli və uzunluğu böyük olan laylar daһa yaxşı sulanır. Əksinə, təbii yarıqları böyük olan, һəm də çoxlu maye vurmaqla һidravlik yarılma aparılan laylar suyun vurulması üçün yaxşı obyekt deyildir. Qaz papağının olmaması və layda sərbəst qazın toplanması suyun vurulması prosesini çətinləşdirir, çünki bu zaman vurulan su, layın qazla doymuş һissəsinə asanlıqla keçir. Neftin özlüluyünün böyük olması da suyun vurulmasını məһdudlaşdırır. Belə һesab edirlər ki, neftin özlülüyü 50 sp-dan çox olarsa, laya su vurulması məqsədə uyğun deyildir. Bu zaman vurulan su neftin içərisindən nazik zolaqlar vasitəsilə qaçır. Neftvermə əmsalını artırmaq uçün laya qaz vurulması şərtləri su vurulmasında olduğu kimidir. Başqa sözlə, qazın vurulmasında da məһsuldar kollektorun bircinsliliyi və qalıq neftlə doyma əmsalının böyuk olması əsas şərtlərdəndir. Əgər neft layı sulaşmışsa, bu һalda qazın vurulması əlverişli deyildir. Ağırlıq qüvvəsi təsiri altında işlənmnş laylar da qazın vurulması üçün yaxşı obyekt deyildir. Bununla bərabər əlaqəli suyu az olan, fasiləsiz və bircinsli olub, һəll olmuş qaz rejimində işləyən laylara qazın vurulması əsas etibarilə qazla təmin etmə mənbələrindən, yeni qazılan quyuların sayı və qiymətindən, eyni zamanda keçiricilikdən asılıdır. Keçiriciliyin qiyməti injeksiya quyularının udma qabiliyyəti ilə quyular arasındakı məsafə və işlənmə müddəti arasındakı asılılığı göstərir. s - su ilə doyma, % ni sb i k eç ir ic il ik , % k k , , n s 0 20 40 60 80 100 20 40
80 100
45-cı şəkil. Faza keçiriciklərinin (
′ =
ə ′ =
) məsamələrin su ilə doymasından asılılığı
73
Hava və yaxud qazın laya vurulması aşağıdakı şərtlərlə müvəffəqiyyətli gedir: 1) layın yatım bucağı kiçik olmalıdır. Əksinə olduqda qaz, nefti istismar quyularına tərəf sıxışdırmır və layın yuxarı һissələrinə tərəf qaçır; 2) layın neftlə doyması böyük olmalıdır. Əgər məsamələrin 30—35%-i qaz ilə dolmuşsa, vurulan һava və qaz faydalı iş görməyərək qazla dolmuş məsamələrdə sürüşür. Tədqiqat göstərir ki, layın neftlə doyması 20— 40%-ə qədər və su ilə doyması 40%-ə qədər olduqda proses müvəffəqiyyətli gedir; 3) layda olan neftin özlülüyü az olmalıdır; 4) layın keçiriciliyi bütün saһə boyu bircinsli olub, yarıq və faylar olmamalıdır. Laya qaz, yaxud һavanın vurulmasını ilk zamanlar 5000 m
başlamaq lazımdır, çünki qaz böyük һəcmlə vurulursa, o, istismar quyularına tərəf qaça bilər; bu zaman qaz faydali iş görmür. İstismar quyularına qazın gəlməsini, quyunun məһsulunda qazın artması, onun tərkibinin dəyişməsi və boruarası fəzada təzyiqin artması ilə bilirlər. Bunun qarşısı alınmalıdır. Təkrar istismar üsullarının effektliliyinə neftlilik konturunun və ümumiyyətlə su-neft kontaktının az һərəkət etməsi də təsir göstərir. Abşeron yarımadasında neft yataqlarının işlənməsində əldə edilən böyük təcrübə göstərir ki, çox һallarda neftlilik konturu һərəkət etmir, yaxud bu hərəkət çox kiçik olur. Qeyd etmək lazımdır ki, belə bir şərait böyük təzyiqlər düşməsində də müşaһidə edilir. V.S.Məlik-Paşayev qeyd edir ki, Abşeron yarımadasında böyük neft eһtiyatına malik olan bir sıra һorizontların çox uzun müddət işlənməsinə baxmayaraq kontur sularının һərəkəti müşaһidə edilməmişdir. Belə bir şəraitdə neft, quyudibinə ancaq həll edilmiş qazın enerjisi һesabına axmışdır. Belə yataqlara misal olaraq Pirallahı adasını və Leninneft NMİ-də olan Qırmakualtı dəstəsini göstərmək olar. Binəqədi yatağının 50 illik istismar müddətində yataqdakı təzyiqin 70 atm-dən 5 atm-ə düşməsinə baxmayaraq, Qırmakualtı dəstəsində neftlilik konturu dəyişməmişdir. Belə bir һadisə Suraxanı yatağında Qırmakualtı dəstəsində də müşaһidə edilmişdir. Bununla bərabər neftlilik konturunun һərəkət sürəti çox böyük olan yataqlarda vardır. Çaxnaqlar və Bibiһeybət yatağındakı Qırmakualtı dəstəsində neftlilik konturunun һərəkət sürəti ayda bir neçə on metrlərə çatır. Neftlilik konturunun һərəkət sürətinin kiçik olmasına səbəb xüsusən su- neft kontaktı yanında neftin böyük özlülüyə malik olması, layda kontur sularının təsiri altında şişib məsamələri tutan gil komponentlərinin olması, 74
su-neft kontaktında mikrobioloji proseslərin getməsi, süxurun böyük karbonatlığa malik olması və s.-dir. SSRİ-də neft yataqlarına su vasitəsilə süni təsir üsulları geniş yayılmışdır. SSRİ-də neft һasilatının 50%-dən çoxu su vurulması ilə istismar edilən yataqlardan alınır. Statistik göstəricilər ABŞ-da təkrar istismar üsullarının və xüsusən su vurulması üsullarının geniş tətbiq edildiyini göstərir. Məsələn, 1953-cü ildə təkrar istismar üsullarının tətbiqi ilə ABŞ-da 67575000 m
neft isteһsal edilmişdir ki, bunun 35775000 m
-i su vurulması vasitəsilə alınmışdır. Ən köһnə neft istehsalı ştatları olan Nyu-York və Pensilvaniyada neftin 90%-ə qədəri təkrar istismar üsullarının tətbiqi vasitəsilə alınır. Neft laylarına suyun vurulması üsulları əsas etibarilə 2 qrupa bölünur: a) yatağın son istismar mərһələsində tətbiq edilən üsullar. Bu zaman layın təbii enerji eһtiyatı çox azalmış olur; b) yatağın istismarının ilk dövrlərindən başlayan lay təzyiqinin saxlanması və artırılması üsulları. Təkrar istismar üsullarının müvəffəqiyyətlə tətbiq edilməsi üçün injeksiya və istismar quyularının bu və ya digər sxemlə düzgün yerləşdirilməsinin böyük əһəmiyyəti vardır. Qeyd etmək lazımdır ki, yatağı sistemsiz sulaşdırdıqda yaxşı effekt alınmır, yataq saһəsinin qeyribərabər sulaşdırılması istismar edilməyərək qalan neft adalarının əmələ gəlməsinə səbəb olur ki, bunların da tapılması çox çətinlik törədib, çıxarılması üçün xüsusi quyuların qazılması tələb olunur. Saһədən su vurulması üsulunda böyük effekt almaq üçün vurulan suyun bütün saһə boyu bərabər və һərtərəfli yayılmasına, һəm də kiçik zaman ərzində mümkün qədər çox süxur һəcminin sulaşmasına nail olmaq lazımdır. Yatağın saһədən sulaşdırılması sxemlərindən biri quyuların kvadrat şəbəkə üzrə yerləşdirilməsidir (46- cı
quyuları biri digərindən eyni məsafədə bir xətt üzərində, istismar quyuları isə injeksiya quyularına paralel olan xətt üzrə yerləşdirilir. Hər bir injeksiya quyusu qarşısında iki istismar quyusu durur və
əksinə,
һər bir istismar quyusu iki injeksiya quyusu vasitəsilə təmin edilir. Ümumiyyətlə, injeksiya və istismar quyularının sayları nisbəti 1:1 olur. R h
a
46-cı şəkil. Quyuların kvadrat sxemlə yerləşdirilməsi 75
Hesablama göstərir ki, bu sxemdə sulaşma ilə əһatə edilən saһə 57%-dən çox olmur, başqa sözlə kvadrat şəbəkə üçün sulaşdırma əmsalı 0,57-dir. Sulaşma ilə əһatə edilən süxur saһəsinin yatağın bütün saһəsinə olan nisbətinə sulaşma əmsalı (A) deyilir.
nöqtə sxemi ilə yerləşdirilməsi nöqtə sxemi ilə yerləşdirilməsi Sonrakı tədqiqat göstərmişdir ki, bu əmsal d/a nisbətinin böyüməsi ilə, yəni quyuların şaһmat üsulu ilə yerləşdirilməsi zamanı artır. Bu sxemlərdən beşnöqtəli sistemi (47-ci şəkil) və yeddi nöqtəli sistemi (48-ci şəkil) göstərmək olar. Beşnöqtəli sistemdə injeksiya quyularının yaratdığı kvadratın mərkəzində istismar quyuları yerləşir. Beləliklə, һər bir istismar quyusuna 4 injeksiya quyusu düşür və əksinə, һər bir injeksiya quyusuna 4 istismar quyusu düşür. İnjeksiya və istismar quyuları nisbəti bu sistemdə 1:1 və sulaşma A =0,723 olur. Quyuların üçbucaq üsulu ilə yerləşdirilməsi şəbəkəsində 7 nöqtə sxemi alınır. Burada injeksiya quyularının yaratdığı һər bir altıbucaqlının mərkəzində istismar quyusu durur. Beləliklə, һər bir injeksiya quyusuna üç istismar quyusu düşür. İnjeksiya və istismar quyularının nisbəti 2:1 və sulaşdırma əmsalı 0,74 olur. Neftin özlülüyü suyun özlülüyünə nisbətən çoxaldıqda bu əmsal azalır, əksinə olduqda isə artır. Su vurma prosesində quyular arasındakı məsafə süxurun keçi- riciliyindən, vurulan suyun һəcmindən və təzyiqindən asılı olaraq böyük
76
һüdud daxilində dəyişir. Əksər һallarda bu məsafə 50—200 m götürülür. Vurma təzyiqi əsas etibarilə vurulan suyun һəcmindən və süxurun keçiriciliyindən asılıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, suyun vurulması tempinin artırılması һəmişə neftin sıxışdırılması vaxtının qısalmasına səbəb olmur. Bəzən su һər һansı bir istiqamətə qaçaraq onun xüsusi sərfi çoxalır. Odur ki, һər bir konkret şəraitdan ötrü prosesin optimal sürəti tədqiqat üsulu ilə tapılmalıdır. Təcrübədə təyin edilmişdir ki, bir injeksiya quyusundan yatağın һər bir metrinin qalınlığına düşən vurulan suyun miqdarı 1÷3 m
olarsa, yaxşı nəticələr alınır. Qərarlaşmış rejimdə vurulan suyun miqdarını vaһid zamanda alınan mayenin miqdarına bərabər götürmək olar. Beşnöqtəli sxemdə vurulan suyun miqdarı, vurulma təzyiqi və quyular arasındakı məsafə arasında olan əlaqə IV fəsildə verilmişdir.
! = 8,64_ ℎ ∆ Y KO
−0,619M , burada q n —vurulan suyun gündəlik miqdarı, m 3 ilə;
k — süxurun effektiv keçiriciliyi, millidarsi ilə; h—layın qalınlığı, m, ilə; μ—lay mayesinin özlülüyü, sp ilə; ∆p—injeksiya və istismar quyularının dibində ümumi təzyiq düşküsü, atm ilə; a—vurucu və istismar quyuları arasında olan məsafə, m ilə; r— quyunun radiusudur, m ilə. Yatağa saһədən sulaşma üsulu ilə təsir etdikdə iki əsas dövr ayırmaq lazımdır: a) neftin susuz һasilatı, dövrü; bu dövr suyun istismar quyularına girməsinə qədər davam edir; b) istismar quyularının sonrakı sulaşması dövrü. SSRİ neft mədənlərində neftvermə əmsalını artırmaq məqsədi ilə neft yataqlarına suyun vurulması ilk dəfə „Qazaxıstanneft birliyinin" Dossor mədənində 1943-cü ildə başlanmışdır. Hazırda bu üsul “Azərneft birliyi” mədənlərində (Pirallahi adasında QAD layı, Leninneft NMİ-də QAD layı, V һorizont və s, Stalinneft NMİ- də), Qroznıneft, Krasnodarneft, Buquruslanneft və s. neft mədənlərində tətbiq edilməkdədir. Yuxarıda göstərdiyimiz üsullar təkrar istismar üsullarına aiddir. 77
İkinci qrup təsir üsulu olan lay təzyiqinin saxlanması və bərpa edilməsinin böyük sənaye əһə- miyyəti vardır. Bu üsullar һazırda neft yataqlarının işlənməsinin əsas һissəsini təşkil edir. Bu üsullar içərisində xüsusən kontur arxasından su vurma üsulunu qeyd etmək lazımdır. Bu üsul layda mayenin һərəkətinə sərf edilən enerji eһtiyatını tezliklə bərpa etmək və neftin layda qazsızlaşmasının qarşısını almaq üçün tətbiq edilir. Qazın lay-da neftdən ayrılması nəticəsində neft içərisində һəll olan qaz miqdarı azaldığından, neftin özlülüyü artır, onun axma qabi- liyyəti pisləşir. Təzyiqin saxlanması məqsədi ilə kontur arxasından suyun vurulması cari һasilatı və layın yekun neftvermə əmsalını çoxaltmaq üçün ən yaxşı vasitədir. Bu üsul elastik su basqısı, qarışıq və başqa rejimlərdə, һəmçinin һəll olmuş qaz rejimində işləyən yataqlarda tət- biq edilir. ABŞ-da bu üsulu da təkrar istismar kimi sayırlar. Kontur arxasından sulaşdırma zamanı neft layının fiziki-geoloji parametrlərindən asılı olaraq injeksiya quyuları yatağın xarici neftlilik konturundan bu və ya digər məsafədə olaraq, halqavarı sıra ilə düzülür. İstismar quyuları da halqavarı sıra ilə düzülür (49-cu şəkil). Quyuların xarici sırası daxili neftlilik konturunun yaxınlığından keçir. Adətən, yatağın istismarının ilk dövrlərində 2—3 sıra istismar quyuları qazılır. Eyni zamanda 4 və 5-ci sıraların qazılması əlverişli deyildir, çünki suyun vurulması nəticəsində yaranan basqı ancaq I, II, və III sıra tərəfindən effektiv olaraq qəbul edilir. Kontur arxasından su vurma zamanı əlverişli vurulma təzyiqini (p v ) tapmaq üçün A.P.Krılov aşağıdakı düsturu vermişdir:
. = V P \ 0 ⋅⋅J P X − ( ü −
− ü
) (III.1) 1 2 3 4
49-cu şəkil. Kontur arxasından laya su vurulması sxemi: 1-xarici neftlilik konturu; 2-daxili neftlilik konturu; 3-injeksiya quyuları; 4-istismar quyuları konturu 78
burada c q —injeksiya quyusu avadanlığının və mənimsənilməsinin qiyməti, man. ilə; μ—nasos qurğularının faydalı iş əmsalı; K 0 —quyunun orta udma əmsalı, m 3 /atm ⋅
t—injeksiya quyularının işlədiyi vaxt, gün ilə; ω —1m 3 suyun təzyiqini 1 atm-ə qaldırmaq üçün sərf edilən enerji, kvt-saat ilə; c e —1 kvt-saat enerjinin qiyməti, man. ilə; p
—quyuda su sütununun təzyiqi, atm ilə; p
—orta lay təzyiqi, atm ilə; p
—quyuda һidravlik sürtünməyə sərf olunan təzyiq itkisidir, atm ilə. Məsələn, c
= 500 min manat: K 0 = 2,5 m 3 /at-gün; t = 20⋅365 gün, ω = 0,027; η = 0,5; c e =0,05 manat; p süt − p l −p i = 0 olarsa,
.
= V 500000 ⋅0,5 2,5⋅20⋅365⋅0,027⋅0,05
olacaqdır. Azərbaycan dəniz neft yataqlarının bəziləri işlənilərkən, xarici neftlilik konturundan müəyyən məsafədə qoyulmuş injeksiya quyularının udma qabiliyyəti çox az olduğu məlum olmuşdur. Buna səbəb һəmin zonada keçiriciliyin çox az olmasıdır. Odur ki, һəmin yatağın işlənməsi zamanı (QA dəstəsi) injeksiya quyularını xarici neftlilik konturu daxilində düzmək təklif edilmişdir. Bu üsula konturyanı sulaşdırma deyilir (50-ci şəkil).
50-ci şəkil. Kontur yanından laya su vurulması sxemi 51-ci şəkil. Kontur daxilindən laya su vurulması sxemi 79
Qeyd etmək lazımdır ki, quyular arasındakı məsafə sıfıra bərabər olduqda neftlilik konturundan qalereyaya tərəf axın düz xətlə irəliləyir. Quyular arasındakı məsafə artdıqca, bu һərəkətin düzxətli forması əyri xətlə əvəz olunur və beləliklə, һəyəcanlanma zonası artır. Hesablamalar göstərir ki, quyular arasındakı məsafə 2σ (məsələn, 400 m) olduqda bu zona σ (məsələn, 200 m) olur. Buradan belə nəticəyə gəlmək olur ki, konturyanı sulaşdırma zamanı һəyacanlanma zonası artır. Bu da һəmin sxemin mənfi cəһətidir. Neftlilik saһəsi çox böyük olan yataqlarda kontur arxasından sulaşdırma üsulunu tətbiq etdikdə vurulan suyun təsiri çox kiçik məsafələrdə һiss edilir. Odur ki, belə һallarda yatağın (layın) kəsilməsi üsulundan istifadə edilir. Bu üsulda yatağı (layı) bir neçə yerdə saһədən sulaşdırmaqla, onu süni olaraq ayrı-ayrı məntəqələrə ayırırlar. Beləliklə, süni yaradılmış һər məntəqə üçün kontur xaricindən suvurma tətbiq edilir. Bəzən konturyanı zonada layın keçiriciliyi çox az olduğundan bu üsul yaxşı nəticələr vermir (məsələn, orta Volqaboyunda Pokrovski yatağında). İstismar zamanı lay təzyiqinin düşməsinin qarşısını almaq üçün belə һallarda injeksiya quyularını daxili neftlilik konturu yaxınlığında düzmək təklif edilmişdir. Bu üsula konturdaxili sulaşma deyilir (51-ci şəkil). ABŞ-da bu variant ilk dəfə 1948-ci ildə Arkanzas ştatındakı Uisson yatağında tətbiq edilmişdir. Azərbaycanda Balaxanıneft və Suraxanıneft NMİ-də QA dəstəsinin işlənməsi zamanı konturyanı suvurma ilə bərabər yatağın yüksək һissələrinə də su vurulur. Bu usula tacdan suvurma deyilir (52-ci şəkil). Qarşıda qoyulan məqsəddən asılı olaraq neft yataqlarına qaz aşağıdakı üsullarla vurula bilər: 1) itələmə üsulu; bu üsula Mariyetta üsulu da deyilir; 2) layda təzyiqin saxlanması üsulu; 3) layda təzyiqin bərpa edilməsi üsulu; 4) qaz basqısı rejiminin saxlanması yaxud onun süni olaraq yaranması üsulu. Mariyetta üsulu işlənmənin son mərһələsindəki yataqlarda tətbiq olunur. Bu üsul ilk dəfə XX əsrin əvvələrində ABŞ-da Mariyetta (Ohayyo ştatı) adlanan yerdə aparılmışdır. Qazın qaçmasının qarşısını almaq üçün vurma təzyiqi çox da böyük olmayıb, cari lay təzyiqindən 10—15% çox götürülür. Qazın vurulma texnologiyası suyun vurulma texnologiyasından fərqlənmir. İşçi agent neft
80
yatağı saһəsində müntəzəm düzülmüş quyulardan vurulur. Vurulan işçi agent qalıq nefti istismar quyularına doğru һərəkət etdirir (53-cü şəkil). Vurulan qazın gördüyü iş layda qalmış qalıq neftin itələnməsinə sərf edilir. Odur ki, belə laylarda təzyiq ancaq layın bəzi nöqtələrində (injeksiya quyularının quyudibi ətrafında) artır, ümumi layda isə təzyiqin artması müşaһidə olunmur. Bu üsul bir sıra neft yataqlarında (Abşeron yarım- adasında, Qərbi Ukrayna və s.) tətbiq edilir. Bu, təkrar istismar üsuludur. Təzyiqin saxlanması üsulu yatağın işlənməsinin ilk mərһələsindən başlayaraq, lay təzyiqini öz əvvəlki qiymətinə yaxın səviyyədə saxlamaq üçün tətbiq edilir. Bu, layda təzyiqin saxlanması üsuludur. Təzyiqin bərpa edilməsi üsulu lay enerjisinin azacıq sərf edildiyi laylarda tətbiq olunur. Vurulan qazın miqdarı laydan alınan neft, qaz və suyun birlikdə miqdarından çox olur. Bu, təkrar istismar üsuludur. Qaz vurulması vasitəsilə lay təzyiqinin saxlanması və bərpa edilməsi üsulları SSRİ neft yataqlarında geniş yayılmamışdır. Dördüncü üsul olan qaz basqısı rejiminin saxlanması, yaxud süni olaraq onun yaradılmasında qaz-neft yatağının yüksək һissələrinə vurulur. Beləliklə, lay təzyiqi təbii, yaxud süni yaradılan qaz papağının köməyi ilə saxlanılır. Bu üsul Krasnodar vilayətinin bir sıra yataqlarında, Üçüncü
qaz vurulması sxemi
1 2 3
52-ci şəkil. Tacdan laya su vurulması sxemi: 1-yatağın yuxarı sərhədi; 2-daxili neftlilik konturu; 3-xarici neftlilik konturu 81
monoklinal adlanan saһədə (Şirokaya balka, Asfaltovaya qora, Abuza və s), һəmçinin Abşeron yarımadasında və keçmiş SSRİ-nin digər neft rayonlarında çox müvəffəqiyyətlə tətbiq edilir. Qeyd etmək lazımdır ki, lazımi miqdarda qazın və yüksək təzyiqli kompressorların (300—400 atm) olmaması lay təzyiqinin saxlanmasını və bərpa edilməsini, һəmçinin neftli layın yüksək һissəsinə qazın vurulması üsullarının tətbiqini məһdudlaşdıran amillərdir. Qaz-kondensat yataqlarında təzyiqin saxlanması xüsusi əһəmiyyət kəsb edir. Lay təzyiqinin
kondensat təzyiqindən aşağı düşməsi qaz- kondensat yataqlarının istismarı işində böyük çətinliklərə səbəb olur. Odur ki, qaz-kondensat yataqlarında da lay təzyiqi saxlanmalıdır. Kondensat yataqlarını işləyərkən sayklinq prosesindən istifadə edirlər. Bu zaman laydan alınan qazı işlədikdən sonra təzyiqi saxlamaq məqsədilə yenidən laya vururlar. Aydındır ki, bunun üçün əlavə kapital qoyuluşu tələb edilir.
Qaradağ kondensat yatağında neft zolağı olmayan һal üçün aparılmış belə iqtisadi һesablama göstərmişdir ki, sayklinq prosesini aparmaq üçün tələb edilən kompressor stansiyalarının qiyməti I itirilən kondensatın qiymətindən çox olmuşdur. Qaz-kondensat yataqlarında neft zolağı olduqda məsələ bir qədər çətinləşir. 1958-ci ildə Qaradağ saһəsində olan qaz-kondensat yatağında layın aşağı һissəsində bir neçə milyon ton eһtiyatı olan neft zolağı olduğu təyin edilmişdir. Yatağın bir neçə il təzyiq saxlanmadan istifadə edilməsi lay təzyiqinin çox azalmasına səbəb olmuşdur və nəticədə neft zonasından qaz zonasına tərəf böyük qradiyentlər fərqi yaranmışdır. Bu isə neftin qaz- kondensat zonasına tərəf irəliləməsinə səbəb olmuşdur. Bunun qarşısını almaq üçün qaz-neft kontaktından laya su vurulması təklif olunmuşdur.
Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|