126
GENETIKA ASOSLARI
V BO‘LIM
ta belgining rivojlanishiga bir qancha genlarning ta’sirini ko‘rib chiqdik.
Shu bilan birga bitta genning bir qancha belgining rivojlanishiga ta’siri
ham aniqlangan. Bu hodisa
pleyotropiya
deb ataladi. Pleyotropiya hodi sasi
tabiatda keng tarqalgan bo‘lib, katta ahamiyatga ega. Bu hodisa o‘sim
liklar bilan hayvon larning ko‘p genida uchraydi. Mi sol uchun genetik
jihatdan yaxshi o‘rganilgan drozofila meva pash shasining ko‘zlarida pig
ment bo‘lmasligini belgilaydigan gen pusht lilikni kamaytiradi, ba’zi
ichki
organlar rangiga ta’sir ko‘rsatadi va hayot chanligining qisqarishiga sabab
bo‘ladi.
Gulli o‘simliklarda gullarning to‘q qizil rangda bo‘lishini ta’min etuv
chi gen ularning poya va shoxlarining ham to‘q qizil rangda bo‘lishiga
daxldordir. Tovuqlarda masalan, jingalak patli zotlar uchraydi.
Bunday
pat tovuq tanasiga yopishib turmaydi, ko‘pincha sinib ketadi. Bu bilan
tovuq tanasidan tashqi muhitga ko‘p issiqlik tarqaladi, ovqat hazm qilish,
yuraktomir faoliyatining ishi buziladi. Bular esa tovuqning nasl qoldirish
xususiyatiga va hayotchanligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Ba’zi bir genlarning pleyotrop ta’sirida organizmdagi turli organlarning
rivojlanishida katta o‘zgarishlar ro‘y beradi, natijada ular nobud bo‘la
di.
Bun day genlar
letal
, ya’ni
halokatga olib keluvchi
genlar deb ataladi.
Masa lan: sichqonlarda jun rangining sariq va qora bo‘lishi bir juft allel
genlarga (Aa) bog‘liq. Bu gen retsessiv gomozigotali (aa) holatda bo‘lsa,
sichqon juni ning ran gi qora bo‘ladi. Juni sariq rangda bo‘lgan sichqonlar
doimo geterozi go ta (Aa) ho latda bo‘ladi. Sariq sichqonlar orasida dom
inant gomozigotali (AA) for malari butunlay uchramaydi.
Buning sababi
junning sariqliligini ta’min etuvchi gen dominant gomozigotali holatida
organizmning nobud bo‘lishiga olib keladi.
Quyidagi tajribaning natijasi buning isboti bo‘ladi. Tajribada sariq,
genotipli (Aa) otaona sichqonlar o‘zaro chatishtirilgan. Ularning avlo
dida sariq va qora rangli sichqonlar hosil bo‘ldi. Lekin ularning miqdoriy
nisbati odatdagicha 3:1 emas, balki 2:1 holatida bo‘ldi. Buning sababi
dominant gomozi gotali (AA) sichqonlar embrional
rivojlanish davridayoq
nobud bo‘ladi. Demak, gomozigota dominant gen letal xususiyatga ega,
ya’ni organizmning nobud bo‘lishiga olib keladi. Turlituman o‘simliklar,
hay vonlar, mikroorganizmlar irsiyatini o‘rganish bo‘yicha genetikada
hozir to‘plangan g‘oyat katta materiallar genlarning ko‘p tomonlama ta’sir
ko‘rsatishidan dalolat beradi. Genlarning o‘zaro hamda ko‘p
tomonlama
ta’sir etishi xususida keltirilgan ma’lumot va kuzatuvlar organizm irsiy