Abdulla qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika universiteti

II bob. Xordalilar tipi vakillarining kelib chiqishi va filogeniyasi: Lichinka xordalilar (urochordata) yoki Qobiqlilar (tunicata) kenja tipi misolida
2.1 Xordalilar tipining ahamiyati
Xordalilar tipining mavjudligini mashhur rus zoologi A.O.Kovalevskiy asoslab bergan. Xordalilar tipi degan nomi 1878 yilda Bell tomonidan taklif etilgan.
Xordalilar tipiga tashqi ko‘rinishi, yashash sharoiti va hayoti har xil bo‘lgan hayvonlar kiradi. Xordalilarning hamma hayot muhitlarida: suvda, er ustida, er tagida, daraxtlarda va havoda uchratish mumkin. Geografik tomondan bular er sharining deyarli hamma qismiga tarqalgan. Xordalilar hozirgi zamonda er yuzida yashashgan turlarini umumiy soni 43 ming atrofida.
Xordalilar tipiga dengizlarda o‘troq holda yoki erkin suzib yuruvchi lichinka xordalilar, har xil lansetniklarni o‘z ichiga olgan boshskeletsizlar, hozirgi zamon vakillari minogalar va miksinalarni umumlashtirgan to‘garakog‘izlilar hamda umurtqali hayvonlarni olti sinfi, ya’ni tog‘ayli va suyakli baliqlar, suvda quruqlikda yashovchilar, sudralib yuruvchilar, qushlar va sut emizuvchilar kiradi. Bularning o‘lchamlari ham xilma xil bo‘lib 0.5-3 mm dan uzunligi 30 m, massasi 150 t gacha boradi.
Xordalilar nihoyatda xilma-xil bo‘lishiga qaramasdan quyidagi belgilari bilan boshqa hayvonlardan keskin farq qiladi.
1. O‘q skeleti umrbod yoki taraqqiyotning ilk davrida mavjud bo‘lgan xorda yoki orqa tori (chorda dorsalis) bajaradi. Xorda elastik egiluvchan o‘zaklardan hamda vakuola xujayralaridan tashkil topgan. Xorda ichak nayining ustki devoridan ajralib chiqadi, ya’ni entoderma hisobidan taraqqiy etadi. Tuban hayvonlarda xorda umrbod saqlanadi, yuksak xordalilarda embrional organ holida bo‘ladi va keyinchalik xorda tog‘ay yoki suyak umurtqalar bilan almashinadi.
2. Markaziy nerv sistemasi (bosh miya va orqa miya) orqa tomonda, ya’ni xordaning o‘stida joylashgan bo‘lib shaklan nayga o‘xshaydi, uning ichki bo‘shlig‘i nevrotsel (peygosoev) deb ataladi. Deyarli barcha xordalilarda nerv nayining oldingi qismi kengayib, bosh miyani keyingi qismi esa orqa miyani hosil qiladi. Embrional rivojlanish davrida nerv nayi embrionning orqa tomonida uzunasiga ketgan botiq shaklida hosil bo‘ladi, demak ektodermadan yuzaga keladi.
3. Ovqat hazm qilish nayining oldingi (halqum) bo‘limi devorining ikki tomoniga qator o‘rnashgan va halqum bo‘shlig‘ini tashqi muhit bilan tutashtirib turadigan jabra yoriqlari bo‘ladi. Tuban xordalilarda jabra yoriqlari bir umr saqlanadi. Quruqlikda yashaydigan umurtqali hayvonlarda jabra yoriqlari faqat embrion davrida hosil bo‘lib, tezda bitib ketadi. Halqumning keyingi qorin qismidan juft bo‘rtma-atmosfera havosi bilan nafas oluvchi organ – o‘pka rivojlanadi. Ovqat hazm qilish yo‘li xordaning ostida joylashadi.
4. Qon aylanish tizimini boshqarib turuvchi organ – yurak gavdaning qorin tomonida, xorda va ovqat hazm qilish nayining ostida joylashadi.
Yuqorida aytilgan belgilar bilan bir qatorda xordalilar uchun tubandagi belgilar ham xarakterlidir, lekin bu belgilar boshqa ba’zi umurtqasiz hayvonlarning tiplarida ham uchraydi.
Xordalilar, nina terililar, chala xordalilar, pogonoforalar va qiljag‘li chuvalchanglar, ikkichlamchi og‘izlilarga – Deuterostomia kiritiladi va birlamchi og‘izlilar – Protostomia guruhiga qarshi qo‘yiladi. Ikkilamchi og‘iz gastrulaning gastropor degan teshigiga qarama-qarshi tomoni devorining yorilishidan hosil bo‘ladi. Bitayotgan gastropar o‘rnida esa anal teshigi hosil bo‘ladi. Birlamchi og‘izlilarda esa gastropor o‘rnida og‘iz teshigi hosil bo‘ladi, orqa chiqaruv teshigi esa gastrula devorining o‘pirilishi natijasida hosil bo‘ladi.
Embrional taraqqiyot jarayonida ikkilamchi tana bo‘shlig‘i – selom hosil bo‘ladi bu belgi xordalilar nina terililar, qil jag‘lilar, elka oyoqlilar, bug‘im oyoqlilar, chuvalchanglar uchun xosdir.
3. Yuksak xordalilarning embrionlarida va tuban xordalilarda, bug‘im oyoqlilarda, ko‘pchilik chuvalchanglarda asosiy organlar sistemasining periferik nerv tizimi, muskullar, skelet, ayirish tizimining metamer (segmentli) ravishda joylashuvi xarakterlidir. Yuksak xordalilarda metameriya deyarli bilinmaydi.
4. Xordalilar va ko‘pchilik umurtqasiz hayvonlarning (bulutlar va kovak ichaklilardan tashqari) gavdasi ikki tomonlama – bilateral simmetriyali bo‘lib tuzilganligi hisoblanadi, ya’ni gavdasini chap va o‘ng bo‘laklarga ajratadigan faqat bitta yuza o‘tkazish mumkinligidir.
Chordalilar - bu bizning sayyoramizda keng tarqalgan ikkiiamchi o‘g‘izli hayvoniar. Ushbu turdagi vakiliar barcha qitalarda yashaydilar va barcha muhitda: quruqlikda, yer osti, suv ostida va havoda uchraydilar.
Tuzulishni umumiy xususiyatlari:
l) Xordaning mavjudligi (hech
bo‘lmaganda rivojlanish bosqichlaridan birida) ichki o‘q skeiet.
2) Markaziy asab tizimida bo‘shiiq - neyrosel boigan asab naychasi
shakli mavjud.
3) Ovqat hazm qilish naychasining old qismi -
halqum teshiklari bilan teshilgan va 2 funktsyani bajaradi hazm qilish va nafas olish.
Qobiqlilar dengizlarda yashovchi anchagina keng tarqalgan (1500 tur) hayvonlardir. Voyaga yetganlarining juda ko‘pchiligida nerv naychasi va xorda bo‘!masiigi bilan boshqa xordalilardan farq qiladi. Bundan faqat appendikulyariyalar istisno. Lichinkalik bosqichida esa aksincha, ularda tipga xos barcha belgiiar aniq ko‘rinadi. Bu sinfga yakka, koioniya boiib yashovchi qobiqlilar kiradi. Koloniyali formalari erkin suzib yurib hayot kechiradi. Salplar erkin suzuvchi hayvonlardir va pelagik hayot tarzini olib boradilar. Bochka yoki silindrsimon shaklidagi to iiq shaffof hayvonlar, ularning qarama-qarshi uchlarida og‘iz va anus teshiklari - sifonlar mavjud. Ularning tanasi nozik shaffof qo‘biq bilan o‘ralgan, ba'zan turli uzunlikdagi o‘simtalar bilan jihozlangan. Tananing devorlari orqali ingichka, odatda yashil-jigarrang ichakni yaxshi ko‘rish mumkin. Uiarni uzunligi bir necha millimetrdan bir necha santimetrgaeha boradi. Bazilari uzun zanjirga o‘xshash koloniyalar shaklida uchraydi. Bunday zanjirlari ketma-ket bir-biriga bogiangan alohida zooidlardan iborat. Anatomik va fiziologik jihatdan
koloniyadagi zooidlar orasidagi aloqa nihoyatda sust. Tunika ostida, xuddi bochkaning halqalari singari. halqali mushaklaming lentalari jolashadi. Bochkaning ichki qismi dorsal parda bilan ikkita bo‘shliqqa bo‘linadi. Old tarafi - bu tomoq, orqa bo‘shliq - kloaka. Og’iz to‘g‘ridan-to‘g‘ri tananing deyarli butun hajmini egallaydigan ulkan tomoqqa olib boradi. Barcha tunikatalar singari salplar ham germafroditlardir. Ularda bitta tuxumdon va bitta urug‘don bor.
Jinsiy bezlar oshqozonning bir tomonida yotadi, shuningdek kloakal bo‘shliqqa kanallar bilan ochiladi. Tuxumdonda bir vaqtning o‘zida faqat bitta katta tuxum rivojlanadi. Appendicuiariyalar juda kichik shaffof erkin suzuvchi hayvonlar. Boshqa tunikalardan farqli o‘laroq, ular hech qachon koloniyalar hosil qilmaydi. Ularning tanasining o‘lchamlari 0,3mm dan 2,5 sm gacha. Appendikulariyaiaming lichinkalari rivojlanishida regressiv metamorfozga uchramaydi, ya'ni tana tuzilishining soddalashishi va bir qator muhim organlarning yo‘qolishi, masalan,
erkin suzuvchi lichinkaning harakatsiz voyaga yetgan shaklga aylanishi. Voyaga yetgan appendikulyariyaning tuzilishi astsidiya lichinkasiga juda o‘xshash.
Ko’pchilik ichak hilan nafas oluvchilaming tuxumidan erkin su- I 7ih yuradigan tomariya lichinkasi chiqadi. Uchinkaning tanasi uzun I kipriklar chambari bilan o'ralgan. Ulardan biri og'iz oldida. ikkin- I chisi anal teshigi oldida joylashgan. Kipriklarning joylashish xususi- I yati bilan tomariya lichinkasi ignaterililar lichinkasiga birniuncha I o'xshaydi. Keyinroq lichinkasining uchta bo'g'imi cho‘zilib, uchta tana bo‘limini hosil qiladi. Ichak devorida jabra yoriqlari paydo I bo'ladi. Lichinka suv tubiga rho‘kib. loyga ko'milib oladi. Ichak bilan nafas oluvchilaming birinchi vakili 1821 -yilda I.F. Esh- I sholts tomonidan topilgan. U «Ryurik» rus kemasida O.E. Kotsebu I ekspeditsiyasi a’zosi bo'lgan. Tinch okeanining Marshall orollarida yirik I chuvalchangsimon hayvonni topgan va uni Ptychodera lava deb atagan. I Biroz keyinroq. ya’m 1829-yilda 0 “rta Yer dengizida bir guruh I italiyalik olimlar tomonidan Balanoglossus clavigerus topilgan. Bun- I day g ayrioddiy hayvonlarning topilishi zoolog mutaxassislaming I diqqatin o‘ziga tortgan. XIX asrda ko'pchilik zoologlar (V. Kyukental, A. Agassits va b.) I ichak bilan nafas oluvchilarni chuvalchanglarga tegishli hayvonlar I deb hisoblashgan. Masalan, A. Agassits fikri bo'yicha. balanogloss I nemertinlar va metamer chuvalchanglar o“rtasidagi oraliq forma deb hisoblashgan. Boshqa olimlar bo'lsa bu hayvonlami tanasida segmentían kam tukli chuvalchanglar qatoriga kiritishgan. Tuxum hujayrasining maydalanishi. anal teshigining blastopor o'mida hosil bo'lishi. ikkilamchi og izning kelib chiqishi. mezodermani enterotsel usulida hosil bo'lishi, shuningdek, tomariya lichinkasining tuzilishi ulami ignaterililarga yaqin hayvonlar ekanligini ko'rsatadi. Ichak bilan nafas oluvchilaming lichinkasi-tomariva tanga ancha vaqtdan beri ma’lum. Uni 1850-yilda I. Myulier ilk bor fanga kiritgan. Ammo, bu lichinka tashqi ko'rinishi bo'yicha ingatanlilaming ] lichinkasiga juda o‘xshash bo’lganligi sababli, uzoq vaqt mobaynida uni dengiz yulduzlaridan birining lichinkasi deb hisoblab kelishgan. A.O. Kovalevskiy (1867) balanogloss anatomiyasini atroflicha o'rgamsh natijasida bu guruh hayvonlarning chuvalchanglarga umuman aloqasi yo'qligini va ularni xordalilarga yaqin turishini isbot 20 .... berdi. Jabra yoriqlari. orqa nerv nayi, notoxordi va vurak xaltasining bo’lishi bilan ular qobiqlilarga o'xshaydi. Faqatgina 1870-yilda 1.1.Mechnikov tomariya balanoglossning lichinkasi ekanligini isbotlab bergan. K o 'p c h ilik ichak bilan nafas oluvchilar suv tubidagi loyda qurgan «U» shaklidagi inlarida hayot kechiradi. Inning ochiq uchki qismi loydan chiqib turadi. Ular loyni yutib. undagi mikroorganizmlar (foraminiferalar. suvo’tlari va boshqalar) hamda detrit bilan oziqlanad