Abdulla sher axloqshunoslik

0 ‘lim va o ‘lmaslik. 
0 ‘lim va o ‘lmaslik axloqshunoslikdagi eng 
murakkab tushunchalardan. A w alo shuni aytish kerakki, o ‘lim shu 
paytgacha axloqiy tu shuncha sifatida «rasmiy» olib qaralm agan. 
Vaholanki, uni eng katta yovuzlik, eng ulkan baxtsizlik tarzida talqm 
etish odat tusiga kirgan. M antiqan olib qaralganda, ezgulik va baxtning 
ziddi bo'lgan bu tushuncha axloqqa taalluqli, ya’ni illatdir. Zero о lim 
oliy qadriyat b o ‘lmish inson hayotini kesib qo‘yadi, uning ezguliklar, 
yaxshiliklar qilishga bo'lgan imkoniyatini yo‘qqa chiqaradi Masalan, 
Ibn Sino, juda bo'lm aganda, yana o ‘n yil yashaganida, 67 yoshga 
kirganida qanchadan qancha ezgu ishlar qilgan, falsafa, tibbiyot va 
badiiy adabiyot sohasida ko‘plab buyuk asarlar yaratgan bo‘lur edi. 
O iim uni, u orqali bizni ham ana shu m a’naviy ezguliklardan m ahrum
qildi. Demak, o ‘lim, faqat biologik yoki tabiiy tushuncha emas, uning 
mohiyati axloqiylik bilan chambarchas bog‘liq. T o‘g‘ri, o‘lim - haq. 
Lekin bu yerda o ‘limning turlari mavjudligini unutmaslik lozim.
0 ‘limning birinchi turi, bu tabiiy, tashqi tabiat va inson ichki tabiati 
bilan bog‘liq o ‘lim. U ikki xil bo‘ladi: birinchisi - odatiy o ‘lim, u 
qarilik tufayli, inson a’zolarining hayotni davom ettirishga yaroqsiz 
bo'lib qolishi tufayli ro‘y beradi. Ikkinchisi - halokat, u biror-bir tabiiy 
ofat, yoki tasodiflar tufayli voqe bo‘ladigan о lim.
Ikkinchi turdagi o‘lim - jamiyat bilan bog'liq, u ham ikki xil bo ladi. 
Birinchisi — majburiy o ‘lim, u odatda jazo shaklida amalga oshiriladi. 
Ikkinchi xili — bu dunyodagi azob-uqubatlardan, ular xoh ruhiy, xoh 
jismoniy bo‘lsin, qutilib, uyqu bilan mangu orom olish uchun ixtiyoriy 
tarzda amalga oshiriladigan o ‘lim, totli o ‘lim yoki evtanaziya deb ataladi. 
Ayni ana shu ikkinchi turdagi o ‘lim axloq bilan bog‘liq. Chunonchi, 
ikkinchi turdagi o ‘limning birinchi xili — ulkan yovuzlik hisoblanadi. 
Shunga ko‘ra, o ‘lim jazosi yovuzlikka qarshi yovuzlik ko‘rsatishdir. Bu
haqda keyinroq bafuija to'xtalamiz.
Ixtiyoriy o ‘lim, aytilganidek, ba’zan ruhiy iztiroblar orqali hayotda 
o ‘z o ‘mini topa olmaganligi, o‘zi uchun eng ulug‘ hisoblangan maqsadiga 
erisha bilmaganligi, yashashidan m a’no yo‘qligi natijasida ro‘y beradi. 
Bunday holat goho ommaviy tus olishi ham mumkin, о tgan asr 80- 
y illarin in g ik k in ch i yarm id a sobiq to ta lita r rejim iskanjasidagi 
0 ‘zbekistonda ayollar orasida o‘zlarini yoqib yuborish holatlari ko'plab
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

yuz berdi. Yuzlab ayollar (asosan kolxozchilar) og‘ir jism oniy m ehnat, 
q u v o n ch siz shaxsiy h a y o t, rea k sio n u r f - o d a tla r , tu rm u s h d a g i 
yetishmovchiliklar tufayli hayotdan ko‘z yumdilar. U lar ixtiyoriy o ‘limni 
qabul qildilar. Bunday o ‘lim aslida yashashni istamaslik emas, balki 
aksincha, Shopenenhauyer aytganidek, yashash istagi tufayli yuz beradi, 
ya’ni o ‘zini o'ldirayotgan odam yashashni istaydi, faqat o ‘zi yashayotgan 
hayotdagi shart-sharoitdan, jam iyat qoidalaridan norozi, hayotni emas, 
ana shu noinsoniy sharoitni tark etish m aqsadida shunday qiladi, 
kimlargadir yoki jamiyatga achchiqm a-achchiq hayotdan ko‘z yumadi.
Ixtiyoriy o‘limning ikkinchisi ko‘proq inson salomatligini yo‘qotishi, 
k u ch li jism oniy o g ‘riq la rd a n xalos b o ‘lishga in tilish i, y u q o rid a 
aytilganidek, o'lim ni mangu orom , totli abadiyat sifatida qabul qilishi 
bilan izohlanadi. Bunday o ‘lim ko‘pincha tibbiyot odobi masalalari 
bilan bog'liq. Masalan, surunkali jismoniy og‘riq natijasida, faqat kuchli 
narkotik dorilar bilan uyquga ketadigan og'ir ahvoldagi bem or, oxir- 
oqibat b ir-ik k i oym i, b ir-ik k i yildan key in m i, b a rib ir, o ‘lim ga 
m ahkum ligini his etgach, tibbiyot xodim idan o ‘zini dori dozasini 
kuchaytirish orqali o ‘ldirib qo‘ya qolishni iltimos qiladi. Tibbiyot xodimi 
qanday qaror qabul qilishi kerak? B em orni o ‘ldirish orqali og‘ir 
azoblardan qutqarish axloqiylikka kiradimi yoki axloqsizlikkami? Bu 
m uam m olar hali uzil-kesil hal etilgan emas. B undan tashqari h ar ikki 
holatdagi o ‘limda o ‘z xohishi bilan o ‘limni barvaqt istagan, Xudo bergan 
umrni o ‘zi qisqartirishga ahd qilgan odam axloqlimi yoki axloqsizmi?
0 ‘zini o ‘zi o ‘ldirish gunoh, lekin o ‘zini ham , oila a ’zolarini ham
qiynab yashash-chi? Ikkinchi holatda u m atonat, m ardlik ko'rsatib, 
«o‘ladigan kasalning o ‘lgani, b o ‘ladigan ishning b o ig a n i m a’qul» degan 
maqolga amal qilgani axloqiylikmi yoki axloqsizlikmi? Bu savollarga 
birdan va bir tomonlama, q at’iy javob berish hozir ham mushkul, barcha 
davrlarda ham mushkul b o ‘lib kelgan.
O iim borasidagi mulohazalarda yana bir muhim masalaga to ‘xtalmoq 
joiz. Xo‘sh o‘lim, odatda qabul qilingan tarzida, eng ulkan yovuzlikmi? 
Bunga dialektik yondashuv orqali javob berish lozim . 0 ‘lim og‘ir 
yo‘qotish. «Lekin o ‘z-o ‘zicha u tabiiy hodisa — yovuzlik em as... U 
uzoq davom etgan biologik evolutsiya m obaynida foydali va zaru r 
ahamiyatga ega bo‘ldi»'.