Abdulla sher axloqshunoslik

4. G‘ayrizo‘ravonlik axloqiy ta’limoti
Insoniyat tarixi m obaynida q a d im d a ilgari su rilg an g ‘o y alar 
keyinchalik mohiyatan yangilangan, o ‘zgargan holda yana maydonga 
chiqishini kuzatish mumkin. Bu hodisa axloqshunosiik sohasiga ham
tegishli. XX asrda yuzaga kelgan va am aliyotda muvaffaqiyatga erishgan 
y o v u z lik k a q a rs h i z o ‘r a v o n lik k o ‘rs a tm a s d a n k u r a s h is h — 
g ayrizo ravonlik axloqshunosligi ana shunday «yangilangan eski 
g‘oya»lardan.
Ma lumki, yovuzlikni yo‘qotish, to ‘g ‘rirog‘i, kamaytirish, zaiflashtirish
*
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

barcha davrlarda ham asosiy axloqiy muammo b o ‘lib kelgan. Qadimgi 
dunyodagi va 0 ‘rta asrlardagi Sharq m utafakkirlari yovuzlikni 
kuchsizlashtirishning yo‘li — unga qarshi yovuzlik bilan javob bermaslik, 
deb bilganlar. Bunday yondashuvni qadimgi hindlar va xitoylarda (yo'ga, 
jaynchilik, buddhachilik, daochilik), nasroniylikdagi Iso alayhissalom 
d a ’vatlarida, m usulm onlikdagi ta sa w u f nam oyandalarida ko‘rish 
mumkin. Lekin bu davrlarda yovuzlikka yovuzlik bilan javob bermaslikni 
faqat sabr-toqat, Xudoga tashlab qo‘yish orqali amalga oshirish mumkin 
deb bilganlar. Agar hazrati Iso o ‘z ummatlariga «Olng yuzingga ursa, 
chap yuzingni tut», degan boMsalar, buyuk m utasaw if va shoir, yassaviya 
ta’riqatining asoschisi Xoja Ahmad Yassaviy o ‘z hikmatlaridan birida 
shunday deb yozadilar:
Zolim agar jafo qilsa, Alloh, degil,
liking ochib, duo ay lab, b o ‘yun sungil.1
Lekin aw algi davrlardagi bu qarashlarning mohiyati chidam va 
bardosh bilan cheklangan b o ‘lsa, XIX asrning ikkinchi yarm ida 
boshlangan hamda hozirgi paytda muvaffaqiyatli davom etayotgan 
yovuzlikka qarshi zo‘ravonlik ko'rsatmaslik ana shu sabr-bardosh, 
chidam orqali bo‘ysunishni emas, balki kurashishni taqozo etadi. Ana 
shu yangilangan, mohiyati o ‘zgargan axloqiy yo‘nalishning ibtidosida
XIX asr mutafakkiri amerikalik faylasuf-axloqshunos