Abduqayumova mukammalxonning materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi fanidan

2.2. Osiyo mintaqasi hududining iqlimi.
O’rta Osiyo Yevroosiyo materigining markazida, okeanlardan ancha uzoqda joylashgan o’lka. O’rta Osiyo hududi to’liq mo’tadil va subtropik mintaqalarga to’g’ri keladi. Uning geografik o’rni o’ziga xos iqlimning vujudga kelishiga sabab bo’lgan.
Quyidagilar Turkiston iqlimini hosil qiluvchi omillar hisoblanadi: geografik o’rni, atmosfera tsirkulyasiyasi, relyefida tekislik va Tog’li o’lkalarniia mavjudligi. O’rta Osiyo iqlimga Arktika havo massalari va tropik havo massalari tasir etadi. Yuqoridagi omillar ta'sirida Turkiston o’lkasida kontinental va quruq iqlim vujudga kelgan. Bu iqlimga quyosh nurlarining ko’pligi, havoning quruqligi xos.
Iqlimning kontinentalligi sutkalik va yillik haroratlar o’rtasida katta farq bo’lishiga sabab bo’ladi. O’rta Osiyoning shimoli va g`arbida tabiiy to’siqlarning yo’qligi shimoldan, shimoli-g’arbdan vag`arbdan keladigan havo massalarining bemalol kirib kelishiga imkon yaratadi. O’rta Osiyoga qish faslida shimoli-sharqdan Sibir (Osiyo) antisikloni bilan sovuq havo va Shimoliy muz okeanidan Arktika havo massalari kirib keladi.
Bu havo massalari O’rta Osiyoning janubiy qismlarigacha yetib boradi va u yerlarda qattiq sovuqlarning bo’lishiga sabab bo’ladi. Yozda cho’llarda havo nihoyatda qizib, past bosim vujudga keladi. O’rta Osiyoga qo’shni bo’lgan Eron va Afg’oniston cho’llarida ham xuddi shunday ahvol ro’y beradi. Bu O’rta Osiyo tekisliklarida issiq va quruq tropik havoning, ya'ni termik depressiyaning hosil bo’lishiga olib keladi. Tropik havo quruq, changto’zonli va harorati yuqori bo’lishi bilan ajralib turadi.
O’rta Osiyo tekisliklari iqlimi o’z xususiyatlariga ko’ra bir-biridan birmuncha farq qiladi. Shimoliy qismlarida chalacho’l iqlimi ustun bo’lsa, qolgan qismlarida esa cho’l iqlimi ustundir.
O’rta Osiyo cho’llari materik ichidagi berk o’lka bo’lganligi sababli keskin kontinental iqlimga ega. Bu iqlimga ham yozning juda issiq, qishning oyatda sovuqligi, haroratning sutkalik, yillik amplitudalari farqi juda yuqori, fasllar bo’yicha yoІinlarning notekis taqsimllanishi, havoning quruq va ochiq bo’lishi xosdir. O’rta Osiyo cho’llari iqlimini Yer sharidagi eng issiq joylar-Shimoliy Afrika va Mesopotamiya shimoliga qiyoslash mumkin.
Qizilqum va Qoraqumda qishda eng past harorat – 25C dan 33C gacha boradi.Qishda Amudaryo va Sirdaryoning quyi qismi muzlaydi. Janubda esa qish birmuncha iliq keladi. O’rta Osiyoning Tog’li o’lkalarida iqlim tekisliklaridagidan birmuncha farq qiladi, bulutli kunlarning ko’pligi, qorning uzoq yotishi, yog’inlarning ko’pligi, haroratning past bo’lishidir. 1500-2000 metrdan baland Tog’lar Atlantika okeani va O’rta Yer dengizidan keladigan nam shamollarni to’sib, yog’inlar yog’ishiga sabab bo’ladi.
Tyan-Shan Tog`larida dengiz sathidan 3500-4000 metr balandlikda yanvar oyida o’rtacha harorat 170-180, eng past harorat esa -480 gacha boradi. Pomirda, Qorako’l sohilida eng past harorat -500 gacha boradi. O’rta Osiyoda ―fyon (Tog’larda), tekislik va ayrim Tog’ yonbag’irlarida ―garmsel shamollari ko’p bo’ladi. Shuningdek, Tog`larda ―Tog’ vodiy shamollari ham mavjuddir. Bulardan tashqari mahalliy shamollar ham mavjud. Masalan,―afg’on shamoli, ―Bekobod shamoli, ―Qo’qon shamoli va boshqalar. O’rta Osiyo hududining iqlimi. O’rta Osiyo Yevroosiyo materigining markazida, okeanlardan ancha uzoqda joylashgan o’lka.
O’rta Osiyo hududi to’liq mo’tadil va subtropik mintaqalarga to’g’ri keladi. Uning geografik o’rni o’ziga xos iqlimning vujudga kelishiga sabab bo’lgan.
Quyidagilar Turkiston iqlimini hosil qiluvchi omillar hisoblanadi: geografik o’rni, atmosfera tsirkulyasiyasi, relyefida tekislik va Tog’li o’lkalarni mavjudligi. O’rta Osiyo iqlimga Arktika havo massalari va tropik havo massalari tasir etadi. Yuqoridagi omillar ta'sirida Turkiston o’lkasida kontinental va quruq iqlim vujudga kelgan. Bu iqlimga quyosh nurlarining ko’pligi, havoning quruqligi xos.
Iqlimning kontinentalligi sutkalik va yillik haroratlar o’rtasida katta farq bo’lishiga sabab bo’ladi. O’rta Osiyoning shimoli va g’arbida tabiiy to’siqlarning yo’qligi shimoldan, shimoli-g’arbdan va g’arbdan keladigan havo massalarining bemalol kirib kelishiga imkon yaratadi. O’rta Osiyoga qish faslida shimoli-sharqdan Sibir (Osiyo) antisikloni bilan sovuq havo va Shimoliy muz okeanidan Arktika havo massalari kirib keladi.
Bu havo massalari O’rta Osiyoning janubiy qismlarigacha yetib boradi va u yerlarda qattiq sovuqlarning bo’lishiga sabab bo’ladi. Yozda cho’llarda havo nihoyatda qizib, past bosim vujudga keladi. O’rta Osiyoga qo’shni bo’lgan Eron va Afg’oniston cho’llarida ham xuddi shunday ahvol ro’y beradi. Bu O’rta Osiyo tekisliklarida issiq va quruq tropik havoning, ya'ni termik depressiyaning hosil bo’lishiga olib keladi. Tropik havo quruq, chang-to’zonli va harorati yuqori bo’lishi bilan ajralib turadi.
O’rta Osiyo tekisliklari iqlimi o’z xususiyatlariga ko’ra bir-biridan birmuncha farq qiladi. Shimoliy qismlarida chalacho’l iqlimi ustun bo’lsa, qolgan qismlarida esa cho’l iqlimi ustundir. O’rta Osiyo cho’llari materik ichidagi berk o’lka bo’lganligi sababli keskin kontinental iqlimga ega.
Bu iqlimga ham yozning juda issiq, qishning g`oyatda sovuqligi, haroratning sutkalik, yillik amplitudalari farqi juda yuqori, fasllar bo’yicha yo’g’inlarning notekis taqsimllanishi, havoning quruq va ochiq bo’lishi xosdir. O’rta Osiyo cho’llari iqlimini Yer sharidagi eng issiq joylar - Shimoliy Afrika va Mesopotamiya shimoliga qiyoslash mumkin. Qizilqum va Qoraqumda qishda eng past harorat – 25C dan -33C gacha boradi.
Qishda Amudaryo va Sirdaryoning quyi qismi muzlaydi. Janubda esa qish birmuncha iliq keladi. O’rta Osiyoning Tog`li o’lkalarida iqlim tekisliklaridagidan birmuncha farq qiladi, bulutli kunlarning ko’pligi, qorning uzoq yotishi, yog’inlarning ko’pligi, haroratning past bo’lishidir. 1500-2000 metrdan baland Tog`lar Atlantika okeani va O’rta Yer dengizidan keladigan nam shamollarni to’sib, yog’inlar yog’ishiga sabab bo’ladi.
Tyan-Shan Tog`larida dengiz sathidan 3500-4000 metr balandlikda yanvar oyida o’rtacha harorat 170-180, eng past harorat esa -480 gacha boradi. Pomirda,Qorako’l sohilida eng past harorat -500 gacha boradi. Markaziy Osiyoda “fyon” (Tog`larda), tekislik va ayrim Tog’ yonbag’irlarida “garmsel” shamollari ko’p bo’ladi. Shuningdek, Tog’larda “Tog` vodiy shamollari” ham mavjuddir. Bulardan tashqari mahalliy shamollar ham mavjud. Masalan, “afІon” shamoli, “Bekobod” shamoli, “Qo’qon” shamoli va boshqalar.
XULOSA
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, Yevrosiyo maydoning nihoyatda katta ekanligi, uning geologik, tektonik tuzilishi va oragrafiyasining murakkabligi, okeanlarning ta’siri, shimoliy yarim sharning barcha iqlim mintaqalarida joylashganligi materik hududiy bo`linishining murakkabligiga olib kelgan.
Men mavzuni o’rganish jarayonida materikning tabiiy geografik o’lkalarini, ularning chegaralarini, bir-biriga o’xshamaydigan iqlimi, tuprog’i relyefi, o’simlik va hayvonot dunyosi haqida ma’lumotlar oldim. Materikning tabiiy-geografik rayonlashtirishda relyef yetakchi rol o`ynashi, u yog’in miqdori va tuprq o’simlik tiplarining taqsimlanishini belgilashini belgilashini o’rgandim. Bundan tashqari materik relyef jixatdan ham tog’li va tekislik rayonlariga bo’linadi. Materikda dunyodagi eng baland cho’qqilar, ulardagi azonallikhodisalari haqidabilib oldim. Matirikda eng keng tekisliklar,issiq va quruq cho’llar, ularning o’ziga hos hususiyatlarini o’rgandim. Materikning tabiiy-geografik rayonlarida o’ziga hos endemik hususiyatga ega bo`lgan o’simliklari hayvonot dunyosini kamayib borayotganligi hech kimga sir emas. Bu narsalarni oldini olish uchun qo’riqhonalar, buyurtma maskanlari, milliy bog`lar tashkil etilmog’i lozim deb o’ylayman.