DAWÍSSÍZ SESLERDIŃ TÚRLERI
Dawıssızlardıń dawıstıń qatnasına qaray bóliniwi
Dawıssız sesler ún menen shawqıman turadı. Dawıssız seslerdiń birinde dawıs basım esitilse, birinde shawqım basım esitiledi. Dawıssız sesler dawıstıń qatnasına qaray únli hám únsiz bolıp ekige bólinedi.
Aytılıwında shawqımnan dawıs basım bolǵan sesler únli dawıssız sesler dep ataladı: b, v, d, g, ǵ, j, z, y, w, l, r, m, n, ń (14). Al kerisinshe, aytılıwında dawıstan shawqım basım bolǵan sesler únsiz dawıssız sesler dep ataladı: p, f, t, k, q, sh, s, x, h, c, ch (11). Dawıssız selerdiń birazı b-p, v-f, d-t, g-k, ǵ-q, j-sh, z-s túrinde únli-únsiz bolıp jubaylasıp keledi. x, h, c, ch (4) sesleriniń únli jubaylasları joq, al y, w, l, r, m, n, ń dawıssızlarınıń únsiz jubayı joq. Bul jubayı joq únli dawıssızlardı sonorlar dep te ataydı. Sonorlar dawıslı seslerge jaqın boladı. Sonorlar awızlıq (l, r, y, w – 4) hám murınlıq (m, n, ń – 3) bolıp ekige bólinedi. Sonorlardan basqa únli hám únsiz dawıssızlardı shawqımlar dep ataydı:b-p, v-f, d-t, g-k, ǵ-q, j-sh, z-s, x, h, c, ch (18).
Sózlerde únli hám únsiz jubaylas seslerdiń óz ara almasatuǵın orınları boladı. Shtab, pedagog, aktiv, slayd sıyaqlı sózlerde b, v, g, d sesleri p, f, k, t seslerine almasıp, shtap, pedagok, aktip(f), slayt bolıp aytıladı. Bunday sózlerge jalǵanatuǵın qosımtanıń basındaǵı dawıssız sesi únsiz boladı. Mısalı: shtabqa (shtabqa emes), aktivke (aktipke emes), slaydqa (slaytqa emes).
Dostları ilə paylaş: |
