Abituriyentler ushın Qaraqalpaq tili páninen qollanba quwat Jarekeev Tildiń jámiyetlik xızmeti

Til ortası dawıssızı– y (1). Onı aytqanda tildiń ortańǵı bólimi háreketsheń xizmet atqaradı.

Til artı dawıssızları – k, g (2). Olardı aytqanda tildiń artqı bólimi háreketsheń xizmet atqaradı.

Bular til artı-kishkene tillik dep ataydı.

4. 
   Kishkene tillik dawıssızlar – q, ǵ, x, ń (4). Olardı aytqanda kishkene til háreketsheń xizmet
   

atqaradı.

3. 
   Kómekey dawıssız – h (1). Onı aytqanda tildiń túbi yaǵnıy kómekey háreketsheń xizmet atqaradı.
   

Dawıssızlardıń shawqımnıń jasalıw usılına qaray bóliniwi
Dawıssız sesler shawqımnıń jasalıw usılına (yaǵnıy tosqınlıqtıń túrine) qaray úshke bólinedi:

1. 
   Jabısıńqı dawıssızlar – aktiv sóylew aǵzalarnıń passiv sóylew aǵzalarına tolıq jabısıwı arqalı
   

jasalatuǵın dawıssız sesler. Olar – p, b, m, t, d, n, k, g, q, ń, c, ch (12). Jabısıńqı dawıssızlar jarılıwshı hám afrikatbolıp ekige bólinedi. C hám Ch, al qalǵanları jabısıńqı jarlıwshı bolıp esaplanadı.

2. 
   Juwısıńqı dawıssızlar – aktiv sóylew aǵzalarına passiv sóylew aǵzalarınıń tolıq jabıspay,
   

jaqınlasıwı nátiyjesinde payda bolatuǵın dawıssız sesler. Olar – w, f, v, s, z, l, sh, j, y, x, ǵ, h (12)

3. 
   Dirildewik dawıssız – hawa aǵımınıń qısımı nátiyjesinde tildiń ushı dirildi sıyaqlı terbeliwi arqalı
   

jasalatuǵın dawıssız sesler. Olar tek birew - r.
Esletpe: Licey sabaqlıǵında usı úsh túrden basqa birikpeli dawıssızlar degen túri berilgen bolıp, oǵan c (ts) hám ch (tsh) fonemaları kirgizilgen. Birikpeli dep atalıwınıń sebebi bul fonemalar juwısıńqı hám jabısıńqı fonemalardıń birikpesinen turadı.
Ayırım dawıssız háriplerdiń jazılıwı
Y háribi – únli dawıssız ses. Y dawıssızı esitilgen jerde jazıladı: ayna, iynelik, toǵay, yosh, yurist, shekiyne, kitabiy
W háribi – únli dawıssız ses. Sózdiń esitilgen jerinde jazıladı: watan, áwlad, barıw, wáde.
Úw, uw birikpeleri sózlerdiń tek birinshi buwınında keledi: súwret, juwıw. Geyde uw, úw birikpeleri sóz aqırında esitiledi, biraq ıw, iw bolıp jazıladı. Mısalı: kúlúw (kúliw), júrúw (júriw), turuw (turıw).
b – únli, p –únsiz dawıssız ses. Sózdiń esitilgen jerinde jazıladı. Mısalı: baxıt, sabır, sabaq, búlbúl, shtab, parta, mektep, apar t.b
F háribi – feyil, Zúlfiya, Fayzulla, fabrika, fizika, professor, kofe, shifr, shkaf, ferma sıyaqlı ózlestirilgen sózlerde jumsaladı. Sóylewde f sesiniń ornına p sesi esitiledi, biraq ol jazıwda esapqa alınbaydı.
V háribi – aktiv, vagon, samovar sıyaqlı orıs tilinen hám orıs tili arqalı basqa tillerden kirgen sózlerde jazıladı. Bunday sózlerdi aytqanda v háribi b sesin bildiredi, biraq ol jazıwda esapqa alınbaydı.
J - únli, sh – únsiz dawıssız ses. Sózde esitilgen jerde jazıladı: júr, Ajar, jol, taj, shana, ashıq, ash,
Q háribi - únsiz dawıssız ses. Sózde esitilgen jerinde jazıladı. Mısalı: qarmaq, qala, qaraqalpaq.
H háribi – únsiz dawıssız ses. Haqı, hawa, haywan, sózlerdiń basında, ahwal, dárhal, báhár sıyaqlı sózlerdiń ortasında, ah, pah sıyaqlı sózlerdiń aqırında jumsaladı.
X háribi – únsiz dawıssız ses. Qaraqalpaq tilinde ayırım xabar, paraxatshılıq, xalıq, Xojamurat sıyaqlı sózlerde, sonday-aq orıs tilinen hám orıs tili arqalı basqa tillerden kirgen sózlerde esitilgen jerde jazıladı: cex, xlor, buxgalter, ximiyá X háribi kóbinese sózdiń basında hám ortasında qollanıladı. Sózdiń aqırında siyrek qollanıladı.
C háribi - únsiz dawıssız ses. Orıs tilinen hám orıs tili arqalı basqa tillerden kirgen sózlerde ǵana jazıladı: Cex, cement, koncert.
Ch háribi – únsiz dawıssız ses. Orıs tilinen hám orıs tili arqalı basqa tillerden kirgen sózlerde jumsaladı: chempion, chek, poshta, brach