Abituriyentler ushın Qaraqalpaq tili páninen qollanba quwat Jarekeev Tildiń jámiyetlik xızmeti

GÁPTIŃ BAS AGZALARÍ
Baslawısh
Gáptiń kim ya ne nárse haqqında aytılǵanın bildiretuǵın bas aǵza baslawısh delinedi. Baslawısh tómendegi belgilerge iye boladı. 1) zatlıq uǵımdı ańlatatuǵın ataw sepligindegi sóz arqalı bildiriledi. 2) is-hárekettiń iyesi (teması) bolıp keledi. 3) kim? ne? kimi? nesi? Sorawlarına juwap beredi. (neshe? qayer? qashan? degen sorawlarǵa da juwap beriwi múmkin) 4) bayanlawıshtan aldın aytıladı. Usı belgilerge iye bolǵan sózler baslawıshtıń xızmetin atqaradı. Mısalı: Adam ilim menen joqarı kóteriledi. Bul mısaldaǵı adam sózi baslawısh. Ol joqarıdaǵı belgilerdiń hámmesine juwap beredi.
Baslawısh, kóbinese atlıq, atlıqlardıń ornına almasıp qollanılatuǵın almasıqlardan boladı.
1.Atlıqtan: Ullıqlıq aqıl hám ádep penen payda boladı. Qonaqlar úy iyesiniń mirátine qarsılıq etpedi.
2.Almasıqtan: Hámmemiz de oqıwshılarmız. Men 5-klasta oqıyman. Bul maǵan sıltaw bola almaydı. Kim islemese, sol jemeydi.
Baslawıshlar atlıqlasqan kelbetlik, sanlıq, kelbetlik feyil, háreket atı feyil, ráwish hám eliklewish sózler arqalı da bildiriledi:
1.Atlıqlasqan kelbetliktan: Ádepli – isi menen ádepli. Aqmaq para beredi, aqıllı bara beredi.
2.Atlıqlasqan sanlıqtan: Ekewi ishke kirip keldi. Altı ekige bólinedi.
3.Atlıqlasqan kelbetlik feyilden: Qıymıldaǵan qır asar.
4.Atlıqlasqan háreket atı feyilinen: Juwırıw – sporttıń bir túri.
5.Atlıqlasqan ráwishten: Erteń – dem alıs.
6.Atlıqlasqan eliklewishten jasalǵan: Uzaqtan taq-tuq esitildi.
7.Bir sesten de (háripten de) jasaladı: A – dawıslı ses. B – qos erinlik, únli dawıssız ses.
Esletpe: Baslawısh grammatikalıq baylanısı jaǵınan basqa aǵzalarǵa ǵárezli bolmaydı. Bayanlawısh mánisi hám grammatikalıq forması jaǵınan baslawıshqa ǵárezli boladı.
Baslawıshtıń dúzilisine qaray túrleri
Baslawıshlar dúzilisine qaray jay, qospa hám keńeytilgen baslawıshlar bolıp úshke bólinedi.