Abituriyentler ushın Qaraqalpaq tili páninen qollanba quwat Jarekeev Tildiń jámiyetlik xızmeti

Soraw hám buyrıq gáplerdiń stillik qollanılıwı
1.Anıq soraw gápler bir nárse haqqında juwap talap etedi. Bunday gápler, kóbinese soraw almasıqlarınıń qatnası arqalı dúziledi. Soraw almasıqları arqalı dúzilgen gápler soraw janapayı hám intonaciyası arqalı dúzilgen gáplerge qaraǵanda stillik jaqtan anıq juwap talap etip turadı hám dialog túrindegi gáplerde kóplep ushırasadı. Mısalı:
- Kóterilgen izey suwları tartılǵan soń zúrááti qalay boladı, ata? – dedim, -Yáki zıyanı tiydi me?
- Aytarlıqtay zıyanı tiymegeni menen, Ótegenniń diydindegisi bolmadı. Ol elli bes centnerdi gózlegen edi, - dedi ǵarrı.
Bul gápler dialog stilinde dúzilip, soraw gáplerge anıq juwap qaytarılǵan. Al soraw gápler ritorikalıq soraw gáp mánisinde dúzilgende anıq juwap talap etpeydi. Onıń sorawı da, juwabı da sol gáptiń mazmunınan ańlanıp turadı. Ritorikalıq soraw gáplerdiń ózine tán ózgesheligi ulıwma soraw mánisinde keliwi menen qatar, emocional-ekspressivlik máni ańlatadı. Soraw gáplerdiń bul túri mazmunı jaǵınan tıńlawshıǵa tásirli hám qonımlı uǵınıladı. Sonlıqtan bunday gápler stillik qural xızmetinde keń qollanıladı. Mısalı: Al ol kórgizbege bara almadı ma? – Bara almadı. – Ózi bara almaǵan bolsa basshılarǵa nege ókpeleydi?
2.Sóylewshi óz pikirin belgili bir maqsetlerde bildiriwde basqa birewlerge buyırıwı, talap etiwi, ótinish-tilek, keńes beriw, jalınıw yamasa kúsh kórsetiw, jekiriniw t.b. mánilerde buyırıp sóylewi múmkin. Bunday buyrıq gápler xabar, soraw gáplerge qaraǵanda mazmunı jaǵınan da, intonaciyalıq jaqtan da ózgeshelikke iye bolıp turadı. Olar kóbinese janlı awızeki sóylew tilinde hám kórkem shıǵarmalarda keń qollanıladı. Ásirese buyrıq gáplerdiń stillik ózgeshelikleri onıń bayanlawısh formaların bildiriwine qatnaslı bolıp ta keledi. Buyrıq gáptiń bayanlawıshı buyrıq meyildiń III bet formasında hám I-II bet buyrıq meyildiń keynine -shı/-shi, -sańa/-seńa janapayları qosılıp aytılǵanda stillik jaqtan birqansha tásirlilikke iye boladı. Mısalı: Búginnen baslap mektepke qatnamasın. Kelesi piyshembige meniń menen Xiywaǵa júretuǵın bolsın. Balanıń sózin sóylemeshi. Qosıbay hayalınıń sózin jaqtırmay: Qoysańá, – dep jiberdi. Óli-tirisin izleseńo.
Úndew gáp. Sóylewshiniń pikirge hártúrli emocionallıq tuyǵı-sezimlerin bildiretuǵın gáplerge úndew gáp delinedi. Úndew gápler óziniń negizgi mazmunına qosa sóylewshiniń quwanıw, tańlanıw, kúyiniw, súyiniw, sálemlesiw hám qutlıqlaw sıyaqlı kúshli emocionallıq tuyǵı-sezimlerdi ańlatadı. Úndew gápler inonaciyalıq jaqtan ayrıqsha dawıs tolqını menen aytıladı, jazıwda keynine bárhá úndew belgisi qoyıladı. Úndew gápler tómendegi jollar menen úndewlik mánilerdi bildiredi:
1.Yapırmay, alaqay, pah, pay, uwh, ah, haw t.b. sıyaqlı tańlaq sózler arqalı: Pa, dúnya-ay! Alaqay, Palman aǵam kiyatır! Uwh, júregim jańa jay taptı ǵoy!
2.Qanday, qanshama, qansha, qaysı, sonday, qalay, bunsha sıyaqlı kúsheytkish mánili sózler arqalı: Bul qanday awhal! Tuwıp ósken jer qanday qádirli! Usınday ápiwayı miynet erleri bizde qanshama kóp deysiz! Buǵan bunsha sulıwlıq shıray, bunsha sawlat, kelisken qáddi-qáwmet qalay payda bolǵan!
3.Gápler súren-shaqırıq mánisinde kelgende úndewlik máni ańlatadı. Mısalı: Jasasın barlıq jer júzinde Paraxatshılıq! Elimiz gúllene bersin! Hámme jıyın-terimge!
Úndewlik máni gáptiń mazmunı hám intonaciyası arqalı da bildiriledi. Bunday jaǵdayda gáp quwanıshlı xabar, qutlıqlaw, alǵıs aytıw, súysiniw, xoshlasıw, qáhárleniw, ǵarǵanıw, ǵázepleniw t.b. mánilerde keledi. Mısalı: Kóz aydın, Batır, kóz aydın! Shabdar! At bolǵanıńa janiwar! Súyinshi sheshe, Gúljamal keldi! Kórsetemen men saǵan! –dep jekirindi Orazqul. Xosh bol dalam! ... Írza bol, xosh endi qanazatım, Gúlsarı!