Tolıqlawıshlıq qatnas: Tolıqlawıshlıq qatnas basqarıw usılında baylanısqan atawısh hám feyil sóz dizbekleri arqalı bildiriledi. Tolıqlawıshlıq qatnastaǵı sóz dizbegindegi baǵınıńqı sózge kimge? nege? kimdi? neni? kimnen? neden? kimde? nede? kim menen? ne menen? kim tuwralı? ne tuwralı? Degen sorawlar qoyıladı hám baǵınıńqı sóz bas sózdi zatlıq mánide túsindiredi. Mısalı: sózge sheshen, muzikaǵa qumar, Azattı tanıdı, suwǵa shomıldı, suwıqqa tońdı, suwdan ishti, avtobusta keldi, sharwalar menen ushırastı, dawısınan tanıdı, májiliste talqılandı, súwreti arqalı tanıdı, egis ushın tayarlandı t.b.
Pısıqlawıshlıq qatnas: Pısıqlawıshlıq máni basqarıw, jupkerlesiw usılı menen baylanısqan sóz dizbeklerine qatnaslı bolıp keledi. Baǵınıńqı sózine qayda? qaydan? qayerde? qashan? qalay? qáytip? t.b. ráwishlik mánidegi sorawlar qoyıw arqalı anıqlanadı. Pısıqlawıshlıq mánidegi sóz dizbeginiń bas sózi feyilden, baǵınıńqı sózi hárqıylı sóz shaqaplarınan bola beredi. Mısalı: qalaǵa barıw, awıldan qaytıw, keleshekti oylaw, paxta teriw, terek tigiw, kópir arqalı ótiw, kún sayın qatnaw, jaqsı oqıw, sulıw jazıw, tez islew, tómen túsiw, erteń barıw, úsh ay oqıw, kóp oqıw, jalt qaraw, gúldir-gúldir kisnew, silpilep jawıw, baqırıp sóylew t.b.
Predikativlik (bayanlawıshlıq) qatnas. Predikativlik qatnas baslawısh hám bayanlawısh arasında boladı. Sonlıqtan bunday mánilik qatnas sóz dizbeklerine tiyisli emes, al gápke tiyili boladı. Mısalı: Men oqıwshıman. Ol oqıdı. Bul – kitap. t.b.
GÁP
Gáp hám onıń tiykarǵı belgileri
Til adamlardıń eń áhimiyetli qarım-qatnas quralı. Onıń qarım-qatnas jasaw xızmeti gáp arqalı támiyinlenedi. Gáp qanday da bir haqıyqatlıqqa qatnaslı waqıya hádiyseler tuwralı xabar, soraw, buyrıq mánisin bildiretuǵın sintaksislik birlik. Gáp bir sózden de, birneshe sózlerdiń dizbeginen de dúziledi. Olar neshe sózden dúzilse de gáplik belgilerge yaǵnıy intonaciya hám bir náwiye pikir tıyanaqlıǵına iye boladı. Belgili bir pikir tıyanaqlılıǵı hárbir gáp arqalı málim boladı. Til arqalı qarım-qatnas jasawdıń eń kishi sintaksislik birligi gáp dep ataladı. Gáptiń ózine tán tiykarǵı belgileri tómendegiler:
Gáptiń tiykarın bas aǵzalar (baslawısh hám bayanlawısh) dúzedi.
Hárbir gáp intonaciya pútinligine iye boladı.
Gáptiń mazmunınan belgili bir máhálge qatnaslı is-háreket, waqıyalar xabarlanadı. Mısalı: Shigitler kógerip shıqtı. Tárbiya jumısları júrgizilip atır. Gawashalardı suwǵarıwdı baslaymız. Bul gápler ótken, házirgi, keler máhál mánilerde aytılǵan.
Dostları ilə paylaş: |
