Abituriyentler ushın Qaraqalpaq tili páninen qollanba quwat Jarekeev Tildiń jámiyetlik xızmeti

GÁPTIŃ EKINSHI DÁREJELI AǴZALARÍ
Gáptiń ekinshi dárejeli aǵzaları bas aǵzalardı yamasa basqa bir atawısh sózden bolǵan ekinshi dárejeli
aǵzalardı tolıqtırıp, túsindirip keledi. Ekinshi dárejeli aǵzalar grammatikalıq mánisine hám xızmetine qaray
tolıqlawısh, anıqlawısh hám pısıqlawısh bolıp úshke bólinedi. Bul máni ózleri túsindirip kelgen sózlerge
qatnaslı sorawlar qoyıw arqalı anıqlanadı. M ı s a l ı : Mayda ulpa, qunarlı topıraq olarǵa júdá unadı. (Ó.X.) Bul gáptegi dıqqat etilgen sózler tómendegi ekinshi dárejeli aǵzalarǵa bólinedi: (qanday topıraq?) mayda ulpa qunarlı — anıqlawısh; (kimlerge unadı?) olarǵa — tolıqlawısh; (qalay unadı?) júdá — pısıqlawısh.
Tolıqlawısh
Is-háreketti zatlıq mánide túsindiretuǵın ekinshi dárejeli aǵzaǵa tolıqlawısh delinedi. Tolıqlawıshlar, kóbinese bayanlawısh penen baylanısadı. Olar zatlıq mánidegi tabıs hám qıya seplik qosımtalı, tirkewishli sózlerge qoyılatuǵın sorawlarǵa juwap beredi. Mısalı: Aspandı tunjıraǵan bult bastı. Shopanlarǵa oǵada qolaylı sharayat dúzildi. Biziń úyde jolawshılar ushın hámmesi tayar bolǵan edi. Búgin Oksana óziniń aǵası menen Ukrainaǵa ketedi.
Tolıqlawıshlardı anıqlaw belgileri: 1) Tolıqlawısh gáptiń tiykarın dúziwge qatnaspaydı. 2) Barıs, tabıs, shıǵıs, orın seplik qosımtalı hám tikewishli zatlıq mánidegi atawısh sózlerden boladı. 3) Ózi qatnaslı sóz benen basqarıw geyde jupkerlesiw usılında baylanısadı. 4) Tiykarınan seplik qosımtalı sózlerge qoyılatuǵın sorawlarǵa juwap beredi: kimge? nege? kimdi? neni? kimin? nesin? kimnen? neden? kimde? nede? kim haqqında? ne haqqında? kim tuwralı? ne tuwralı? kim jóninde? ne jóninde? kim menen? ne menen? t.b.
Tolıqlawıshlar tómendegi sóz shaqapları arqalı bildiriledi:
1.Tolıqlawısh, kóbinese zatlıq mánidegi seplik qosımtalı atawısh sózlerden boladı: Danalar ilimdi mal-dúnyadan abzal kóredi. Kim de kim kitapqa kóp qarasa, kitap onıń zeynin ashadı. Kitap ótmishten de, keleshekten de xabar beredi. Ana, saǵan minnetdarman. Jaqsıǵa aytsań bir gápti, aldıńda basın iyedi. Jamanǵa bir is tapsırsań, pitkenshe ishiń kúyedi. Aqıllıǵa gáp aytsań, kóp keshikpey pitedi. Olar ósip-órlewdi, bekkemleniwdi biledi. Bilegi juwan birdi jıǵadı, bilimi kúshli mıńdı jıǵadı. Ayaǵı úlken sıyǵanın kiyedi, ayaǵı kishkene súygenin kiyedi.
2. Atawısh sózlerge haqqında, tuwralı, jóninde, menen, ushın tirkewishleriniń dizbeklesiwinen de boladı: Men Tórtkúlde júrip, usı shaydı siz ushın aldım. Sánem qızı tuwralı kóp oylanatuǵın boldı. Inkamal apay okeandaǵı Ceylon atawı jóninde oqıwshılarǵa sóylep berip atır. Bárimiz de mal menen adambız.
Tolıqlawısh grammatikalıq bildiriliw hám mánisine qaray tuwra tolıqlawısh hám qıya tolıqlawısh bolıp ekige bólinedi.