Abituriyentler ushın Qaraqalpaq tili páninen qollanba quwat Jarekeev Tildiń jámiyetlik xızmeti

II bap LEKSIKOLOGIYA
Sóz hám onıń mánileri
Sóz –zat, qubılıs yáki háreket, olarǵa baylanıslı belgilerdiń tilimizdegi sáwlesi, ataması. Sóz atawshılıq xızmet ataqaratuǵın til birligi. Sóz seslik hám mánilik táreptiń birliginen turadı. Hárqanday sóz shólkemlesken seslik qurılısqa iye. Seslerdiń qalay bolsa, solay birigiwinen sóz payda bola bermeydi. Seslerdiń sóz bolıp birigiwin támiyin etetuǵın nárse máni bolıp esaplanadı. Belgili bir mánige baylanıslı tildiń nızamlıqları tuykarında birlesken sesler jıynaǵı sózdi quray aladı. Sózlerdiń seslik qurılısı sırtqı tárepti, al mánisi ishki tárepti quraydı. Sózlerdiń belgili bir zat qubılıs, belgi, háreket t.b mánleri onıń leksikalıq mánisi dep ataladı. Sózlik quramdaǵı barlıq sózler belgili bir leksikalıq mánige iye bola bermeydi. Bazı bir sózlerdiń jeke turǵanda leksikalıq mánisi bolmaydı. Bunday sózler kómekshi sózler dep ataladı. Mısalı: ah, uh, pah, menen, ushın, sayın, arqalı, tuwralı, jóninde, hám, jáne, ya, yáki, gá, gáhi, birde, birese, tárizli h.t.b Olar mánili sózlerdi bir-biri menen baylanıstırıw ushın xizmet etedi. Leksikalıq mánige iye sózlerdi mánili sózler deymiz. Mısalı: kitap sózi zatlıq, boladı sózi háreketlik, tez sózi sınlıq, bes sózi san, qızıl sózi belgi mánilerin bildirip tur. Sózler leksikalıq máni ańlatıwı ya ańlatpawına qaray mánili sózler hám kómekshi sózler bolıp bólinedi.
Leksikalıq mánige iye sózler gáp ishinde tildiń grammatikalıq nızamları boyınsha belgili bir formada turıp, basqa sózler menen baylanısqa túsedi.Sózler gáp dúziw ushın bir-biri menen grammatikalıq baylanısqa túsiwi kerek. Bul ushın sózler belgili bir grammatikalıq formaǵa iye boladı. Máselen: Balalar mektepke keldi degen gápti alıp qarayıq. Bunda balalar sózi atlıq mánini, mektepke sózi oqıytuǵın orın mánisin, keldi sózi háreket mánisin bildirip tur. Bul olardıń leksikalıq mánisi bolıp esaplanadı. Sonıń menen birge olar grammatikalıq mánilerdi de ańlatıp tur: balalar sózi atlıq, kóplik san, ataw sepligi, al mektepke sózi atlıq, birlik san, barıs sepligi, keldi sózi feyil, ótken máhál, anıqlıq meyil, awıspasız feyil mánilerin bildirip tur. Bul mániler – sózdiń formasınıń ańlatqan mánileri. Sózdiń belgili bir formada turıp, grammatikalıq xızmet atqarıwı onıń grammatikalıq mánisi dep ataladı. Tildegi kómkshi sózler leksikalıq máni ańlatpaǵanı menen olar grammatikalıq mánige iye boladı.