|
|
səhifə | 86/248 | tarix | 02.12.2022 | ölçüsü | 0,6 Mb. | | #71983 |
| Abituriyentler ush n Qaraqalpaq tili p ninen qollanba quwat Jare
buǵan
|
sonnan
|
usınnan
|
Mnadan
|
Tabıs
|
Bunı
|
sonı
|
usını
|
Mınanı
|
Shıǵıs
|
Bunnan
|
sonnan
|
usıdan
|
Mınadan
|
Orın
|
Bunda
|
sonda
|
usında
|
Mınada
|
Bul kestede qara hárip penen jazılǵan seplik qosımtaları qosılıp, túbiri ózgerip kelgen. Bunda bul, sol sózleri ataw sepliginen basqa hámmesinde túbiri qısqarıp qollanılǵan. Al usı sózleri barıs sepliginde kelgende, seplik qosımtab túbirindegi sońǵı sestiń qısqarıwına baylanıslı -ǵan túrinde jalǵanadı.
Soraw-qatnas almasıǵı
Belgili bir zat, belgi yamasa san haqqında sorawlı máni bildiretuǵın almasıqlarǵa soraw almasıǵı delinedi. Soraw almasıqların kim? ne? qanday? qaysı? qayda? qashan? qansha?qalay? neshe? neshinshi? t.b. sıyaqlı sózler bildiredi. Soraw almasıqları atlıq, kelbetlik, sanlıq hám ráwishlerdiń ornına qollanıladı. Kim? ne? soraw almasıqları adam hám zatlardıń orınına qollanılatuǵın bolǵanlıqtan kóplik, tartım, betlik hám seplik qosımtaları menen túrlenedi:
Tartımlanıwı
|
I bet
|
kimim
|
nem
|
neshem
|
neshewim
|
II bet
|
kimiń
|
neń
|
nesheń
|
neshewiń
|
III bet
|
kimi
|
nesi
|
neshesi
|
Neshewi
|
Sepleniwi
|
Ataw
|
kim
|
ne
|
Neshe
|
neshew
|
Iyelik
|
kimniń
|
neniń
|
Nesheniń
|
neshewdiń
|
Barıs
|
kimge
|
nege
|
Neshege
|
neshewge
|
Tabıs
|
kimdi
|
neni
|
Nesheni
|
neshewdi
|
Shıǵıs
|
kimnen
|
neden
|
nesheden
|
neshewden
|
Orın
|
kimde
|
nede
|
neshede
|
neshewde
|
Soraw almasıqlarınan kim, ne, qanday, qaysı, qansha, qalay sıyaqlı túrleri ózleriniń sorawlıq mánisinen uzaqlasıp, gápte grammatikalıq qatnas almasıqlarınıń mánisin bildirip te keledi. Bunday almasıqlar qatnas almasıqlar dep ataladı. Mısalı: Ne bolsa da keldikǵoy. Ne deseń, o de shıraǵım. Roza qansha sulıw, sawatlı qız bolǵanı menen, xojalıq jumısına shorqaq eken. Qatnas qalmasıqları, kóbinese qospa gáptiń quramındaǵı jay gáplerdegi sózlerdi óz ara baylanıstıradı. Qospa gáptiń quramındaǵı ekinshi jay gápte (bas gápte) qatnas almasıǵına qatnaslı sózler qollanıladı. Mısalı: Kim islemese, sol jemeydi. Ne ekseń, sonı orasań. Hákim qayda jumsasa, ol sonda isleydi. Asaw Araldıń minezi qanday ójet bolsa, qoynındaǵı balıqlardıń óris ózgertiwi de sonday qubılmalı.
Belgilew almasıǵı
Qanday da bir betti (adamdı), zat yamasa belgini basqalarınan ajıratıp, belgilep kórsetetuǵın almasıqlarǵa belgilew almasıǵı dep ataladı. Belgilew almasıqları zatlardı daralap, belgilep kórsetiw ushın qollanıladı. Belgilew almasıǵı hár sóziniń soraw almasıqları hám bir sózi menen qosılıwınan jasaladı: hárkim, hárqanday, hárqaysı, hárqashan, hárbir t.b. Bunday belgilew almasıqları jazıwda birigip jazıladı. Hár sózi atlıq sózler menen dizbeklesip kelgende, sol sózlerge birikpey bólek jazıladı: hár kúni, hár jerde, hár waqta.
Hárkim, hárqaysı, hár nárse almasıqları atlıq sózlerdiń ornına almasadı. Mısalı: Hárkim óz miyneti menen dańqqa bólenedi. Oqıwshılardıń hárqaysısı 70 kilogramnan paxta terdi. Ol hárnársege qızıǵıp kiyatır. Olardıń hárbiri óz isi menen bánt.
Dostları ilə paylaş: |
|
|