Abituriyentler ushın Qaraqalpaq tili páninen qollanba quwat Jarekeev Tildiń jámiyetlik xızmeti

Awıspalı hám awıspasız feyiller
Feyiller is-hárekettiń zatqa (yamasa zatlıq mánidegi) qatnasına qaray awıspalı hám awıspasız bolıp ekige bólinedi.
Tabıs sepligi menen baylanısatuǵın sózlerge awıspalı feyiller delinedi. Awıspalı feyiller is-hárekettiń orınǵa, jaǵdayǵa tikkeley tásirin bildiredi. Mısalı: kitaptı oqıdım, kirdi juw, qapını jap, xattı oqıdı, Awıspalı feyillerge jaz, oqı, ash, kes, jap, qaz t.b. feyiller kiredi. Mısalı: Ámet awqattı ishti. Tórebay agashtı kesti. Sora, oqı, kór, kes, sız, buz, ish, sıpır, bayla usaǵan sózler jeke turıp-aq awıspalı máni ańlatadı. Mısalı: kitaptı oqı, jipti kes, úydi sıpır, awqattı ish t.b.
Tabıs sepligindegi sózlerdi talap etpeytuǵın feyiller awıspasız feyiller dep ataladı. Awıspasız feyiller zatlardıń is-háreketleriniń hártúrli kórnislerin, jaǵdayların bildirip keledi. Olar tabıs sepliginen basqa sepliktegi sózler menen baylanısıp keledi. Bunday feyillerge bar, kel, qal, tur, uyqla, toqta, quwandı, jandı, shıqtı, bardı, kóbeydi, sharshadı t.b. feyilleri kiredi. Mısalı: jumıstan keldim, kinoǵa bardım, mektepte kórdim t.b. Ós, juwır, otır, jat, quwan, semir usaǵan feyil sózler jeke turıp, awıspasız máni ańlatadı. Mısalı: ornıńda otır. ornıńda jat, iship semir, dalada juwır t.b.
Tildegi geypara feyiller awıspalı da, awıspasız da mánilerge iye bolıp, tabıs sepligindegi sózlerdi basqarıwı menen qatar, barıs, shıǵıs, orın sepliklerindegi sózlerdi de basqarıp keledi. Mısalı: attı mindi - aqta mindi, kitaptı oqıydı – mektepte oqıydı, batpaqtı bas – batpaqqa bas, awqattı jedi – awqattan jedi.
Awıspalı hám awıspasız máni qospa feyillerde kómekshi feyillerge baylanıslı bolmay, tiykar feyillerge tikkeley baylanıslı boladı. Eger qospa feyildiń quramındaǵı tiykar feyil awıspalı bolsa, qospa feyil de awıspalı, awıspasız bolsa qospa feyilde awıspasız boladı. Mısalı: Mısalı: oqıp shıqtı –awıspalı, kelip qaldı – awıspasız. Jiyengúl kitaptı oqıp shıqtı. Aytbay úyge kelip qaldı.
FEYILDIŃ DÁREJELERI
Is-hárket penen onıń islewshisi arasındaǵı mánilik qatnaslardı bildiretuǵın feyillerge feyil dárejeleri dep ataladı. Feyildiń dáreje mánileri túbir hám dórendi feyiller arqalı bildiriledi. Feyildiń basqa qosımtaları dáreje qosımtalarınan keyin jalǵanadı. Feyil dárejeleri háreket penen onıń islewshisi arasındaǵı mánilik qatnaslarına hám morfologiyalıq belgilerine qaray: ózlik dáreje, ózgelik dáreje, belgisiz dáreje, sheriklik dáreje, túp dáreje bolıp bes túrge bólinedi.
Ózlik dáreje is-háreket iyesiniń ózi tárepinen islengenin bildiredi. Yaǵnıy is-háreket islewshisi basqa birew emes, sol háreket iyesiniń ózi tárepinen islenedi. Mısalı: juwındı, kiyindi, awqatlandı t.b. Ózlik dáreje tiykarınan -ın/-in, -n, siyregirek jaǵdayda -ıl/-il, -l, -lıq/-lik, -ıq/-ik, -q/-k qosımtaları arqalı jasaladı.:

1. 
   Ózlik dáreje feyili arnawlı -ın/-in, -n qosımtaları arqalı jasaladı. Olar, kóbinese awıspalı mánidegi túbir feyillerge jalganıp, sol awıspalı feyiller awıspasız feyilge ótedi. Mısalı: jasandı, tayarlandı, tazalandı, oylandı, orandı t.b.Sabaqtı tayarla (awıspalı). Sabaqqa tayarlan (awıspasız).
   
2. 
   Ózlik dáreje feyili -ıl/-il, -l formalı belgisiz dáreje qosımtaları arqalı da jasaladı. Mısalı: keril, búgil, jıynal, burıl, shomıl, jazıl, awdarıl h.t.b.
   
3. 
   Ózlik dáreje mánisi -lıq/-lik, -ıq/-ik, -q/-k qosımtaları arqalı jasalǵan dórendi feyiller arqalı da bildiriledi: buw-lıq, soq-lıq, qıs-lıq, at-lıq, kón-lik, jet-lik, tol-ıq, tın-ıq, -jet-ik t.b.