Abituriyentler ushın Qaraqalpaq tili páninen qollanba quwat Jarekeev Tildiń jámiyetlik xızmeti

Orfoepiya hám orfografiya
Durıs jazıw qádeleriniń jıynaǵı orfografiya delinedi. Orfografiya sózi grekshe orthos – durıs, grapho – jazman degen sózlerden kelip shıqqan. Orfografiya imla ataması menen de ataladı. Ádebiy tilde durıs sóylew qódeleriniń jıyanǵı orfoepiya delinedi. Orfoefiya sózi grektiń orthos – durıs, epos – sóylew degen sózlerinen payda bolǵan. Sózlerdiń aytılıwı menen jazılıwı kóbinese sáykes keledi. Biraq, aytılıwı menen jazılıwı ortasında sáykeslik bola bermewi de múmkin. Sózdi dál jazǵanımızday etip ayta bermewimizde múmkin. Sebebi, jazıw óziniń qádelerine, al sóylew óz nızamlarına iye boladı. Mısalı: 1) azanǵı, túngi, qanbadı, kónbedi, basshı, sezse bul sózler túbirleri tolıq saqlanıp usılay jazılǵanı menen sóylewde ózgeriske ushırap, azańǵı, túńgi, qambadı, kómbedi, bashshı, sesse túride aytıladı. Bunday ózgerislerdiń bolıwı dawıssız seslerdiń únlesligine (keyinli tásirge) baylanıslı bolıp tur. Basqasha aytqanda, túbirdiń aqırındaǵı ses qosımtanıń basındaǵı qońıslas sestiń ıńǵayına qaray ózgerip tur: 2) kúlki, túlki, qulın, julın, gúrek, júrek bul sózler orfografiyalıq qádeler tiykarında usılay jazılǵanı menen sóylewde kúlkú, túlkú, qulun, julun, gúrók, júrók túrinde aytıladı. Bunday ózgerisler menen aytlıwǵa dawıslı sesler únlesligi (erin únlesligi) sebepshi bolıp tur. Basqsha aytqanda, aldınǵı buwındaǵı erinlik dawıslı sońǵı buwındaǵı eziwlik dawıslını erinlikke aylandırıp tur. Usınday ózgerisler menen aytılıwı orfoepiyalıq qádeler menen sáykes keledi. Al sózlerdiń durıs jazılıw qaǵıydaları imla principlerine (ólshemlerine, negizlerine) tiykarlanadı.
Házirgi qaraqalpaq tilinde sózlerdiń durıs jazılıwında tómendegi imla principleri (ólshemleri, negizleri) basshılıqqa alınadı.
1.Fonetikalıq princip (ólshem). Bul princip awızeki sóylewge sáykes, sózler qalay esitilse solay jazıwdı talap etedi. Fonetikalıq principke fonetikalıq ózgeriske ushırap birikken sózler (búgin, bıyıl, qolǵap, shegara t.b), sonday-aq túbir hám qosımtalardıń jazılıwnda geypara qosımtalardıń tásiri arqalı ózgeriske ushıraǵan (tamaq-tamaǵı, terek-teregi, mektep-mektebi, tap-tawıp, jap-jawıp)h.t.b sózler kiredi. Fonetikalıq princip házirgi qaraqalpaq tili imlasında úlken orın tutadı.
Bir fonemanıń ózi fonetikalıq jaǵdaylardıń sebebinen ózgeriske ushırap, belgili dárejede hár qıylı bolıp aytıladı. Hártúrli bolıp aytılıwna qaramastan, onı bir fonema dep esaplaymız. Mısalı: tıs, tis, tus, tús degen sózlerde t bir fonema dep tanılǵanı menen aytılıwı hám esitiliwi jaǵınan tórt túrli bolıp tur. Soǵan qaramastan bulardıń bir tańba menen jazılıwı fonetikalıq negiz tiykarında boladı.