Abituriyentler ushın Qaraqalpaq tili páninen qollanba quwat Jarekeev Tildiń jámiyetlik xızmeti

Juwan hám jińishke dawıssız sesler
Dawıssız q-k hám ǵ-g sesleriniń juwan reńkleri bolǵan q, ǵ juwan buwınlarda, jińishke reńkleri bolǵan k, g jińishke buwınlarda jumsaladı. Olardıń únli reńkleri bolǵan g, ǵ sóz aqırında jumsalıwı jaǵınan sheklengen. Sóz aqırında jazıwda ǵ, g háripleri jazılǵanı menen sóylewde sáykes q, k háriplerine aylanıpaytıladı.
Birgelkili dawıssızlardıń jazılıwı
1.Mákke, izzet, hárre, minnet, minnetleme, shaqqı, shókkish sıyaqlı sózlerdegi birgelikli qosarlı dawıssızlar sóylewde anıq aytıladı hám jazıwda saqlanadı.
2.Metall, gramm, kilovatt, gripp, progresssıyaqlı sózlerdiń sońındaǵı birgelikli dawıssızlardıń birewi
sóylewde anıq aytılmasa da, jazıwda ekewi de saqlanıp jazıladı. Bunday sózlerge qosımta qosılǵanda birgelikli dawıssızlardıń birewi jazılmaydı. Mısalı: metal-ı, metal-dan, klas-ımız, klas-qá
P – dawıssızına pitken feyil sózge hal feyildiń –ıp, -ip qosımtası jalǵanǵanda p háribi w háribine almasadı. Mısalı: tap-tawıp, jap-jawıp, sep-sewip t.b
Buwın hám onıń túrleri
Sózlerdiń bólinip aytılatuǵın dawıslı sesi bólegin buwın deymiz. Sóylewdiń eń kishi bólegi buwın boladı. Sózler fonetikalıq qurılısına qaray buwınlarǵa bólinedi. Buwınnıń jasalıwında dawıslı ses tiykarǵı xizmetti atqaradı. Dawıslı sessiz buwın jasalmaydı. Sózde qansha dawıslı ses bolsa, sonsha buwın boladı.
Hárbir buwın aytılıwı jaǵınan úsh túrli basqıshtan turadı. 1) kúsh jumsawdıń kem-kemnen ósip barıw basqıshı. 2) kúsh jumsawdıń shıńı. 3) kúsh jumsawdıń páseńlep barıw basqıshı. Dawıssız sesler buwınnıń orayı bolǵan dawıslı sestiń aldında yamasa sońında kelip kúsh jumsawdıń kem-kemnen ósip yamasa páseńlep barıw basqıshına tuwra keledi. Eger buwın jalǵız dawıslı sesten ibarat bolsa, onda ol dawıslı ses úsh basqıshtı da ózinde ótkeredi.
Dawıslı sestiń qatnasına (sanına) qaray sózler bir buwınlı hám kóp buwınlı bolıp bólinedi. Mısalı: at, al, qa-la, ja-zıw-shı, bi-lim-len-di-riw h.t.b
Buwındaǵı dawıslı sesler juwan bolsa juwan buwın, jińishke bolsa jińishke buwın dep ataladı. Juwan buwınlar: a-dam-lar, us-ta-shı-lıq. Jińishke buwınlar: e-tik-shi-lik, óz-le-ri-miz
Buwındaǵı dawıslı ses penen dawıssız sestiń ornalasıw tártibine qaray buwın úsh túrli boladı. 1) ashıq buwın 2) tuyıq buwın 3) qamaw buwın

1. 
   Dawıslı sestiń jeke ózinen yamasa dawıssız sesten baslanıp, dawıslı seske tamamlanǵan buwınǵa
   

ashıq buwın delinedi. Ashıq buwınlar bir sesten de, eki sesten de jasaladı. Mısalı: a-ta, a-na, ba-la, qa-la, sa-na h.t.b. Dawssızdan baslanıp dawıslıǵa pitken ashıq buwınlar sózdiń barlıq jerinde ushırasadı: da-na, da-la-lıq, dó-ret-pe, ta-ma-sha h.t.b. Dawıslıdan jasalǵan ashıq buwınlar túpkilikli sózlerde sózdiń basında ushrasadı. Mısalı: a-ta, á-ke, ú-ke, u-sıl, i-lim, ı-laq h.t.b Al orıs tilinen hám orıs tili arqalı basqa tillerden kirgen ayırım sózlerdiń ortasında keledi. Mısalı: zo-o-lo-gi-ya, ge-o-gra-fi-ya

2. 
   Dawıslı sesten baslanıp, dawıssız seske tamamlanǵan buwınǵa tuyıq buwın dep ataladı. Mısalı: al,
   

ol, at, art, iyt, úl-ken, ót-ken h.t.b Tuyıq buwın dawıslıdan baslanıp bir dawıssızǵa da, eki dawıssızǵa da tamamalanadı. Mısalı: ıs, is, un, irk, as, ar, urt. Tuyıq buwınnıń úsh sesten ibarat bolǵan túri az ushırasadı: ant, irk, úrp.
Tuyıq buwın kóp buwınlı sózlerde tek sóz basında qollanıladı: úk-ken, as-taq-ta, ap-te-ka, ar-xi-tek-tu-ra
Qanaat (qa-na-at), shápáát (shá-pá-át), saat (sa-at), zúráát (zú-rá-át) sıyaqlı sózlerde ǵana tuyıq buwınnıń sóz aqırında qollanılıwın ushıratamız. Demek, tuyıq buwın túpkilikli sózlerdiń tek sóz basında ǵana qollanıladı.

3. 
   Dawıssız sesten baslanıp, dawıssız seske pitken buwınlardı qamaw buwın dep ataydı. Qamaw
   

buwınkóbinese bir máni bildiretuǵın sóz túrinde de keledi. Qamaw buwın kóbinese úsh sesten, sheklengen jaǵdayda tórt sesten turadı. Qamaw buwın sózdiń basında da, ortasında da, aqırında da jumsala beredi. Mısalı: taw, tas, qant, tekst, sport, mek-tep, qar-maq, miy-net-kesh t.b.