Buwınlardı ótkermelew
Jazıwda kóp buwınlı sózlerdiń bir qatarǵa sıymay qalǵan bólekleri buwınǵa bólinip ekinshi qatarǵa ótkermelep jazıladı. Bunda belgili bir qaǵıydalar esapqa alınadı:
1.Bir buwınlı sózler ekinshi qatarǵa ótkerilmeydi: taw, tas, suw, al, sport t.b
2.Kóp buwınlı sózlerdiń bir qatarǵa sıymay qalǵan bólegi buwınǵa bólip ótkeriledi: mek-tep, Gúl-jamal, Gúlja-mal h.t.b
3.Buwın jasap kelgen dawıslı háriptiń jalǵız ózin aldıńǵı qatarǵa qaldırıp ótkermelewge bolmaydı.Ol aldıńǵı yamasa keyingi buwınǵa qosıp ótkeriledi: a-ta emes, ata: á-debiy emes, áde-biy t.b
4.Adam atlarınıń qısqartılıp alınǵan bas háriplerin óz aldına ótkermelewge bolmaydı. ÁS.-Áwezov emes, ÁS.Áwezov: B.-Yusupova emes, B.Yusupova t.b.
5.Sózlerdiń bas háriplerin alıw jolı arqalı qısqartılǵan sózlerdi ótkermelewge bolmaydı: QR, BMSh, NMPI, QMU h.t.b. Usınday sózlerge jalǵanǵan qosımtalar ǵana ótkermelenedi: QR-da, AQSh-tan, QMU-dan,
6.Cifr menen keletuǵın háripten ibarat shártli belgi hám menshikli atama sózler cfirdan bólip alınıp keyingi jolǵa kóshirilmeydi: 6 “a” klass, 500 kg, “Foton 774” (televizor), “Íl-62” (samalyot), “GAZ 69” (mashina) t.b
Sózler buwınlarǵa defis (-) arqalı bólinedi, ótkermelengende defis (-) aldıńǵı jolda qaldırıladı, ekinshi qatarǵa defis qoyıwǵa bolmaydı.
Pát haqqında túsinik
Sózdiń bir buwınınıń ayrıqsha kóterińki aytılıwına pát delinedi. Kóp buwınlı sózlerdiń bir buwını basqalarına qaraǵanda kúshli pát penen aytıladı. Bul pát dawıslı seske túsedi. Ol qaraqalpaq tilinde (') belgisi menen kórsetiledi. Sózdiń bir buwını kóterińki aytılsa, pátli buwın, qalǵanları pátsiz buwın dep aytıladı. Mısalı: paxta', orı'n, balala'r, paxtashılı'q degen sózlerdiń sońǵı buwını basqalarına qaraǵanda kúshlirek aytıladı.
Qaraqalpaq tilinde pát, kóbinese, sózdiń keyingi buwınına túsedi. Eger sózge qosımta jalǵanıp kelse pát qosımtaǵa jılısadı. Sonlıqtan qarqalpaq tilinde pát jıljımalı boladı. Mısalı: atı'z – atızlarǵa', salı'– salıgershili'k.
Geyde sózlerde pát ózgeriske ushrawı da múmkin. Bul sol sózlerdiń hárqıylı jaǵdayda jumsalıwına baylanıslı boladı. e'ki-eki', to'ǵız-toǵı'z, a'lpıs-alpı's, to'qta-toqta' (aytıp kóriń)
Pát túbirge jalǵanǵan qosımtalardıń eń sońǵısına túsedi. Biraq, geypara qosımtalarǵa hám kómekshi sózlerge pát túspeydi.
Betlik jalǵawlarına pát túspeydi: sawınshı'man, sawınshı'sań, oqıwshı'man, oqıwshı'sań, usta'zbız,
usta'zsız, kele'men, kele'seń, kele'di.
Feyildiń –ma, -me, -ba, -be, -pa, -pe bolımsız formalarına pát túspeydi: ba'rma, oqı'ma, ja'zba
Feyil xizmetinde kelgen –shı, -shi qosımtalarına pát túspeydi: kitaptı ja'pshı, gápti qo'yshı,
s
Dostları ilə paylaş: |
