Abu rayhon beruniy nom id ag I to sh k en t da vlat texn ika u n IV er site ti m. X. Aripova

M atem atik a p p arat xarakteriga q arab tuzilgan 
m odellar
2
.
1
-jadval
Loyihalash 
aspekti yoki 
darajasi
Loyihalash obyekti
Matematik modellar
Tizimli
Hisoblash tizimlari.
Ommaviy xizmat ko‘r- 
satish tizimli imitatsion 
modeli
Funksional-
mantiqiy
Raqamli apparatlar qu- 
rilmasi va bloki. Ana- 
logli apparatlar quril- 
masi va bloki
Mantiqiy tenglamalar ti­
zimi
Sxemotexnika
Radioelektron sxema. 
Integral MS elementlari, 
ulami 
ishlash 
va 
tayyorlanish jarayonida
Oddiy differensial teng­
lamalar tizimi
Komponentli
IMS kristallari
Oddiy differensial teng­
lamalar tizimi 
Matematik-fizik 
tenglamalar uchun chekli 
masalalar
Konstruktorlik 
(issiqlik va me- 
xanik
jarayonlami 
analiz qilish)
Konstruksiyalash
Matematik-fizik 
tenglamalar uchun chekli 
masalalar.
Algebraik oddiy diffe­
rensial tenglamalar tizimi
92

---

Konstruktorlik
(komutatsiyali,
montajli
masalalar)
IS, TEZ kristallari
Graflar, regression teng­
lamalar
Texnologik
Texnologik jarayonlar
Graflar, regression teng­
lamalar
tenglamalar sistemalari orqali tasvirlanadi. ALS larda bu 
tenglamalar sonli uslublar orqali yechiladi. Bunday modellar 
algoritmik modellar deyiladi. Ko‘pincha alohida elementlar va 
murakkab bo‘lmagan obyektlarga mos keluvchi tenglamalar 
sistemasini umumiy hollarda yechish, chiquvchi, ichki va tashqi 
parametrlaming o ‘zaro bog‘liqligini analitik ko‘rinishda ko‘rsatish 
mumkin.
Bunday natijalar analitik modellar deb ataladi. Algoritmik 
modellaming xususiy hollarda imitatsion modellar deb atash mum­
kin. Imitatsion model bu obyektning ishlash jarayonini imitatsiya 
qiluvchi algoritm hisoblanadi, ya’ni fazoviy o ‘zgaruvchilami vaqt 
bo‘yicha bog‘liqligini, obyekt kirishlariga b o ig a n turli ta’sirlami 
hisoblovchi algoritm hisoblanadi.
Loyihalashning har bir iyerarxik darajasida loyihalash obyekti va 
uning elementlarining modellari mavjud bo‘ladi. Obyektni shu 
iyerarxik darajada izohlash darajasiga qarab modellar to‘la 
modellarga va makromodellarga bo‘linadi. To‘la model deb, ele- 
mentning hamma modellarini umumiy tizimga birlashtirib hosil 
qilingan modelga aytiladi. Makromodel esa, to‘la modelning 
bo‘laklanishidan hosil qilinadi. Makromodel obyektning ichki 
holatini ifodalaydi.
Modelni tasvirlash uchun ishlatiladigan matematik apparat 
xarakteriga bog‘liq holda ham matematik modellar bir qancha 
sinflarga boiinadi. Masalan, tenglamalar tizimining chiziqli va 
chiziqli emasligiga qarab modellar chiziqli, chiziqli bo‘lmagan 
bo‘lishi 
mumkin. 
Modellarda 
uchraydigan 
o ‘zgaruvchilar 
xarakteriga qarab uzluksiz va diskret modellar mavjud. Diskret 
modellaming xususiy hollari bo‘lib, buleva (ikkilikli), uchlikli, 
beshlikli modellar hisoblanadi. Modelda obyekt parametrlarining
93

---

ehtimollik xarakterining tasvirlanishiga qarab modellar statik va 
determinirlashgan modellarga bo‘linadi.
G raf ko‘rinishidagi modellami toplogik modellar, jadval va 
matritsa ko‘rinishidagi modellami esa jadvalli modellar deyiladi.