Abu Rayhon Beruniy "Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar" yoki "Al osor al-boqiya an al-qurun al-xoliya" asari

Abu Rayhon Beruniyning “Al osor al-boqiya an al-qurun al-xoliya” asari

Abu Rayhon Beruniyning birinchi yirik asari “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” hisoblanadi. Asarning arabcha nomi “Al osor al-boqiya an al-qurun al-xoliya” bo`lib, Yevropada “Xronologiya”, o`zbek sharqshunosligida “Osor al-boqiya” nomi bilan mashhurdir. Beruniy bu kitobni Jurjonda muhojirlik davrida yoza boshlagan va 1000 yilda yozib tamomlagan. Bu vaqtda olim endigina 27 yoshga kirgan edi.
“Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” asarida Beruniy fanning hamma sohalariga qiziquvchi buyuk olim ekanligini yana bir bor ko`rsatdi va unga bu asari juda katta shuhrat keltirdi. Hatto bugungi kunga kelib ham, ushbu kitob O`rta Osiy xalqlari, ularning madaniyati va tarixini o`rganishda juda muhim ahamiyatga egadir.
Beruniy turli xalqlarning etnogenezi va etnik tarixiga oid ham diqqatga sazovor fikr-mulohazalar bildirgan. Shuningdek, asarda qadim xalqlarning taqvim tizimi hamda alohida kunlari haqida ham juda qiziqarli ma`lumotlar keltirib o`tilgan.

2. 
   Asardagi xalqlarning urf odatlari, ba`zi bir noodatiy hodisava jarayonlar bayoni.
   

Muallif asarida o`ziga ma`lum bo`lgan xalqlarning yil taqvimlari, rasm-rusumlari, hayitlari va mashhur kunlarini mufassal tasvirlab beradi. Jumladan, rimliklarda achchiq va sho`r narsalarni faqatgina belgilangan ma`lum kunlarda tanovvul qilinishi, qon olishishlari sovuq kunlarda amalga oshirilmasligi, Dumat at-Jantal shahridagi bir bozorda savdo ishlari toshlar orqali amalga oshirilishi, al-Mashakkar shahridagi bozorda esa faqatgina quloqqa gapirib savdo qilinish mumkinligi to`g`risidagi ko`plab qiziq ma`lumotlarni bayon qilgan. 
Bayram va marosimlar to`g`risida yozar ekan, Xorazmliklarning hayitlari ikki hil bo`lganligini, ya`ni birinchisi, tabiat voqea xodisalari bilan bog`liqlari: yil boshi bayrami, gulxanda isinish bayrami, yog`liq non yeyish kuni, Mina kechasi kabilar, ikkinchisi esa Islom dini kirib kelgunga qadar o`tkazilgan diniy marosimlar: arvohlar uchun qabrlarga ovqat qo`yish marosimi va shu kabilar to`g`risida ma`lumotlar bergan. Beruniyning shaxsan o`zi ham hayitlarni ikki guruhga bo`lish lozimligini yozib o`tgan: bular diniy va dunyoviy hayitlar.
Olim dunyoviy hayitlarni mukarram hayitlar deb ataydi. Manbalarga ko`ra ushbu hayit kunlari podshoh va raislar o`zlari uchun marosimlar o`tkazganlar hamda ular orqali nafslarini sevintirishga, ruhlarini shodlantirishga erishganlar, maqtov va madhga sazovor bo`lganlar, o`z xalqlarining muhabbatini jalb qilganlar, duolar olganlar.
Bu kunlarni nishonlash oddiy xalq uchun ham bir marosimga aylangan. Ana shu hayitlar faqir va kambag`allar fikricha hayotlarining torligini kenglikka aylantiruvchi, umid va orzularini yuzaga chiqaruvchi, halokatga yaqinlashganlarida ularni xatar va balodan qutqaruvchi sabablarning biri bo`lgan.
Diniy hayitlarga kelganda, ularni davlatning shariat arboblari, imomlari, faqihlari va dindorlari keltirib chiqarganlar, deydi Beruniy. Bunday bayramlarni ijro etishdan maqsad yuqorida sanab o`tilgan sabablarga o`xshash, lekin bu asosan oxirat kuni uchun o`tkazilgan.
Bayramlarning eng ulug`i Navro`z hisoblanib, u deyarli hamma xalqlarda nishonlangan. Olimning yozishicha ushbu bayramning nishonlanish sabablari turli xalqlarda turli xil afsonalar bilan bog`langan.
Qadimgi Eron afsonalariga ko`ra quyosh bilan farishtalar shu kuni yaratilgani va ushbu kun hayotning birinchi kuni hisoblangani uchun podshohlar ham bu kunni ulug`laganlar. Eron afsungarlari esa “Navro`z kuni tong otganda birov gap gapirishdan oldin uch qoshiq asal yalab, uch bo`lak mum tutatsa, bu ko`p kasalliklarga shifo bo`ladi” deb hisoblashgan.