Abulqosimov h. P., Muminov n. G

Наумов Ю.Г., Латов Ю.В. 
Экономическая безопасность и теневая 
экономика. Учебник. М.: Академия управления МВД России, 2016. –С.171. 
155
O ‘ s h a y e r d a , 178-bet. 
156
O‘sha yerda, 49-bet. 

---

tasavvur hukmron edi. E.de Soto esa yashirin biznesda xuddi rasmiy 
iqtisodiyotda bo‘lgani kabi “qonun kuchi” mavjudligini ko‘rsatib 
berdi. Uning tadqiqotlari norasmiy faoliyatning barcha sohalarida 
(uy-joy qurilishi, savdo, transport) barqaror tashkilotlar mavjud 
bo‘lib, ular yashirin faoliyat ishtirokchilarini bir-birlari bilan va 
davlat institutlari bilan aloqalarini muvofiqlashtiradilar. “Soya”da 
ham o‘zining kasaba ittifoqlari, sudlari, huquqiy normalari bilan 
parallel dunyoda yashaydiki, u ko‘p hollarda rasmiy dunyodagiga 
qaraganda samarali hisoblanadi. 
Biznesning yuqori transaksiya xarajatlari individual faoliyatni 
samarasiz qilib qo‘yadi, natijada yashirin faoliyat ishtirokchilarini 
nolegal tashkilotlarga birlashishga majbur qiladi. E.de Soto 
transaksiya xarajatlarining “rasmiylik-norasmiylik” me’yorlari 
asosida quyidagi yangi klassifikatsiyasini ishlab chiqdi: 
Birinchi guruh - “qonunga bo‘ysunish bahosi” bo‘lib, qonunga 
bo‘ysunuvchi xatti-harakatining xarajatlaridir. Bunda tadbirkor 
rasmiy biznesda iqtisodiy faoliyatning biron bir turi bilan 
shug‘ullanish huquqini olish uchun bir martalik “erishish 
xarajatlari”ni qilishi kerak: 
– ruxsatnoma olganidan keyin “qonun doirasida faoliyatini 
davom ettirish xarajatlarini qilishi; 
– soliq va ijtimoiy to‘lovlarni to‘lashi kerak; 
– ishlab 
chiqarish 
standartlarining 
byurokratik 
reglamentatsiyalarga bo‘ysunish xarajatlari; 
– nizolarni hal qilishda yoki qarzlarni undirishda samarasiz sud 
faoliyati natijasida yo‘qotishlarga uchrashi, zarar ko‘rishi xarajatlari. 
Peruda o‘tkazilgan tadqiqotlar kichik biznes sub’ektlari (kichik 
sanoat firmalari) qonunga bo‘ysunmagan taqdirda qonundoirasida 
faoliyat yuritayotganlarga nisbatan 4,5 barobar ko‘p miqdorda foyda 
olishlarini 
ko‘rsatdi. Bunda soliqlar qonunga bo‘ysunish 
xarajatlarining atiga 21,7% qoplar ekan. Biznesga bosim soliqlar 
emas, balki byurokratik protseduralar ekanligi ma’lum bo‘ldi. Ularga 
boshqarish xodimlarining 40% ish vaqti sarflanar ekan
157
.
Ikkinchi guruh transsaksiya xarajatlarigi “xufyonalik bahosi”ni 
ifodalaydigan quyidagi xarajatlar kiradi: 
157
Сото Э. де. С. 187 – 188. 

---

– “jazodan qutilib qolish” xarajatlari (sug‘urtaning alohida 
shakli sifatidagi poralar); 
– xufyona iqtisodiyotdagi kapitalga yuqori stavkalar; 
– texnika hajmkorligi (kapital hajmkorligi) yuqori bo‘lgan 
ishlab chiqarish sohalarida ishtirok eta olmaslik; 
– mulk huquqining nisbatan kuchsiz himoyalanganligi; 
– “shartnoma 
tizimidan 
foydalana 
olmaslik 
bahosi” 
(ishbilarmonlik majburiyatlarini buzishning xavfliligi) (qarang:7.4.2-
jadval).