Abulqosimov h. P., Muminov n. G

R = (1-p)xS + p x (S-D) = S-pxD, 
Bu yerda 
R 
– buzib o‘g‘rilik qiluvchining daromadi (return); 
r
- o‘g‘ri ushlanishi va jazolanishi mumkinligi ehtimoli 
(probability); 
S
- o‘g‘irlangan narsalar hajmi (stolen); 
D
- buzib o‘g‘rilik qiluvchining jazolanishi natijasida 
ko‘riladigan yo‘qotishlarning puldagi (dollar) miqdori. 
Bu formula universal ahamiyatga ega va shaxsiy manfaatga 
qaratilgan jinoiy faoliyatning istalgan turlaridan – soliqlardan bo‘yin 
tovlash, banklarni o‘marish, kidneping, narkosavdo va h.k. lardan 
daromadlilikni hisoblash uchun foydalanilishi mumkin ekanligini 
qayd etamiz. 
O‘zgaruvchilarni aniq hisoblashda jazolanish (
D
) natijasidagi 
yo‘qotishlarni to‘g‘ri hisoblash asosiysi hisoblanadi. Agar jarimaga 
hukm qilinsa, u holda huquqbuzarning yo‘qotishlarini baholash juda 
yengil kechadi. Qamoqxona jazosiga hukm qilingan jinoyatchi 
yo‘qotishlarini to‘g‘ri hisoblash qiyin. Bunday vaziyatda baholash 
muqobil xarajatlar usuli bo‘yicha amalga oshirilishi kerak: potensial 
mumkin bo‘lgan legal ish haqlarining o‘rtacha darajasi olinib (uni 
jinoyatchi hukm qilinish o‘rtacha muddatlari davomida olishi 
mumkin), u ozodlikda bo‘lgandagi miqdordan hukm qilingandagi 
o‘rtacha daromad miqdori (ya’ni bir hukm qilinganga qamoqxona 
ma’muriyati o‘rtacha xarajatlari) chegirib tashlanadi. 
M.Sesnovitsning hisob-kitoblari quyidagi natijani berdi: 
jinoyatchilikdan sof qaytim o‘rtacha miqdori taxminan 120 dollarni 

---

tashkil etadi: tajovuzkorona o‘g‘irlik uchun jazolanish ehtimoli – 
taxminan 6%; o‘rtacha 40 oylik qamoqxona hukmidan kutilayotgan 
yo‘qotishlar - taxminan 5300 dollar; demak, buzib o‘g‘rilik 
qiluvchining kutilayotgan daromadi taxminan 200 dollarni tashkil 
etadi. Boshqacha aytganda, jinoyatchining o‘rtacha kutilayotgan sof 
daromadi manfiy miqdor bo‘lib chiqadi. Bu qonuniyat amalda barcha 
turdagi huquqbuzarliklarda namoyon bo‘ladi. Biletsiz yurishni 
yoqtiradigan har bir kishi kontrolyorni uchratish ehtimoliga va jarima 
miqdori muntazam biletsiz yurish zararli bo‘ladigan miqdorda 
bo‘lishi ehtimoliga ertami-kechmi ishonch hosil qiladi
163
Agar jinoyatchining o‘rtacha kutilayotgan daromadi noldan 
kichik bo‘lsa, jinoyatchi ratsionalligini tasdiqlash mumkin bo‘ladimi? 
Mumkin! Hozirgi zamon iqtisodiyot nazariyasida risk iqtisodiyoti 
maxsus bo‘limi mavjud. Iqtisodchilar ratsional xo‘jalik xatti-
harakatlarining uchta har xil turlarini ajratadilar: riskka moyillik, 
riskka betaraf munosabat va riskdan qochish. Jinoyatchilarning fe’l-
atvori - bu riskka moyillar fe’l-atvoridir, demak, jinoyatchilikka riskli 
biznes turi sifatida qarash mumkin. Legal iqtisodiyotda birjadagi 
ko‘plab o‘yinchilar, ko‘ngilochar (azart) o‘yinlar ishqibozlari, ayrim 
tadbirkor-novatorlar o‘zini shu tariqa tutadilar. Qandaydir faoliyat 
turi (shu jumladan, jinoiy) qanchalik riskli hisoblansa, risk 
ishqibozlari o‘rtacha real daromadlari shunchalik past bo‘ladi. Shu 
sababli jinoyatchilar daromadlari ular legal iqtisodiy faoliyat bilan 
shug‘ullanib, olishlari mumkin bo‘lgan ish haqidan odatda past 
bo‘ladi. 
Agar M.Sesnovits tomonidan namoyish etilgan yondoshuvni 
umumiyroq ko‘rinishda tasavvur qilsak, u holda jinoyatchilarning 
fe’l-atvori kutilayotgan foydalilikni maksimallashtirish sifatida 
namoyon bo‘ladi. G. Bekker huquqbuzarliklarni amalga oshirishdan 
kutilayotgan foydalilikni quyidagi formula orqali ifodalagan: 
 
163
Kutilayotgan daromadni hisoblash formulasidan foydalanib, kontrolyor 
qanchalik tezlikda biletlarni tekshirib qolishi mumkinligini hisoblash oson, “quyon” 
bo‘lib yo‘lda yurish foydasiz: agar masalan, avtobusdagi bilet 5 rubl, biletsiz yurish 
jarimasi – 100 rub. bo‘lsa, u holda jarimaga tortilish ehtimoli 5% ga oshishi zarur, ya’ni 
kontrolyor kamida har bir 20 – avtobusni tekshirishi zarur. 

---