Adabiy til va nutq madaniyati

Talaffuz normalari. Adabiy tilning og„zaki va yozma shakli bo„lgani kabi, nutqda ham imloviy hamda talaffuz normalari mavjuddir.
Talaffuz normalari, ya`ni adabiy talaffuz normasi til birliklarining og„zaki nutq jarayonida adabiy til normasiga muvofiq kelishidir. YOzuv tufayli o„zbek tilining imloviy normasi anchagina durust holga keltirilgan bo„lsa ham, talaffuzda kamchiliklar hali anchagina. Sabab sifatida quyidagilarni ko„rsatish mumkin:
1.O„zbek adabiy tilining g„zaki normalarini barcha bir xilda mukammal egallay olmagani sezilib turadi. Og„zaki adabiy tilni egallash yozma adabiy tildan foydalanishga ko„ra sustroq.
2.Adabiy tilda so„zlovchilar nutqida mahalliy shevalar ta`siri kuchli. Bu ayniqsa, lahjaviy talaffuz va lahjaviy aktsentlarda sezilib turadi.
3.O„zbek adabiy talaffuzi doirasidagi ko„zga tashlanuvchi xususiyatlardan biri keksa va yosh avlod nutqidagi tafovutdir...
4.Adabiy til og„zaki shakli normalarining qat`iylashuvida yozma nutq, yozilgan matnlar, talaffuz (orfoepik) va imlo lug„atlari ijobiy rol o‟ynab keldi... Og„zaki nutqda yozma nutq uchungina xos bo„lgan ibora va uzun jumlalar yuzaga keldi. O„pkadan kelgan havoning nutq organlariga ta`siri natijasida ularning harakati bilan aniq tovushlar sifitida yuzaga keladigan nutq tashqi nutqdir.
Nutq kishi ongida ham hosil bo„lishi mumkin. Ichki nutqqa kishilarning og„iz ochmasdan fikrlashi, munozara yuritishi, o‟ylashi misol bo„ladi.
Til va nutq bir-biriga bog„liq hodisadir. Ularni bir-biridan ajratib qarash asossizdir. Til nutq uchun moddiy materialdir. Bu material asosida nutq tashkil topadi.
Tildan hamma narsa til jamoasi uchun umumiy bo„ladi. Tilda ruhiy va moddiy material mavjud. Morfema, fonemalarning kishi xotirasidagi obrazlari ruxiy material hisoblanadi. Nutq yaratish jarayonida ma`lum tovush to„xtami (komiksis) namoyon bo„ladigan so„z shakllari, morfemalar, tovushlar moddiy materialidir. Bunda til bir tomondan hodisa bo„lsa, ikkinchi tomondan ruxiy hodisadir, degan hulosa kelib chiqadi. Tilning ruxiy hodisaligi – uning ongda shakllanishidir. Moddiyligini esa nutq jarayonida yuzaga keluvchi mavjud tovushlar belgilaydi.
Nutq bu til deb ataluvchi, o„ta muhim vazifalarnin bajaruvchi noyob quroldan foydalanish jarayoni, til birliklari imkoniyatlarining borliq, tafakkur, ong hamda vaziyat kabi hodisalar bilan munosabatda namayon bo„lishidir. Nutq harakatdagi til bo„lib, nutq 1zolarining harakati jarayonida paydo bo„ladi va so„z shakllari, erikin birikmalar, so„z tartibi va gaplardan tashkil topadi.
Nutq mavjud ifoda vositalaridan foydalangan holda mavjudlikka (haqiqatga) aylangan fikrdir. Nutq a`zolarining harakati jarayonida paydo bo„ladi. Ruxiy hodisa bo„lgan tilning ifoda vositalari nutq ixtiyoriga o„tgach haqiqatga aylanadi. Til boyligi deganda nimani tushunmoq kerak? Odatda u yoki bu tilning boyligi gapirilganda asosan shu tildagi so„zlar ko„zda tutiladi. Tilda so„z miqdori
qancha ko„p bo„lsa o‟sha tilni boy til tarzida talqin qilish keng tarqalgan. Bu talqin ma`lum ma`noda to„g„ridir. Chunki tildagi so„z miqdori til boyligining ta`minlovchi asosiy omillaridan hisoblanadi. Bu o„rinda albatta o„zbek tilining sinonimlarga, frazeologizmlarga nihoyatda boy ekanligi, ular ma`nolarining, shuningdek, umuman o„zbek tilidagi so„zlarning ko„p ma`nolilik darajasi nihoyatda yuqori ekanligi ham hisobga olinadi.
O„zbek tilida so„zlar tarkibidagi turli xil tovush o„zgarishlari, masalan, qoraqora, ora-ora kabilar o„ziga xos ifoda vositalaridir. Shuningdek, o„zbek tilida so„z urchishi hodisasi ham mavjud. So„zlardagi bu hodisani urchish atamasi bilan belgilash albatta shartlidir.
Bunda ayrim so„zlar tarkibidagi tovushlar qo„llanish jarayonida vujudga keladi. Sekin-asta esa bu variantlar o„zaro farqlanib ketadi va bir-biridan juda nozik darajada farqlanadigan tushunchalarini ifodalaydigan alohida so„zlarga aylanib qoladi: dam – dim, ol – il, yon – yoq kabi va h.k.
Nutq boyligi tildagi ana shu imkoniyatlar, ya`ni boylikni unda qay darajada o„z aksini topganligi bilan belgilanadi. Nutqda tildagi rang-barang vositalar o„z ifodasini topgan bo„lsa bunday nutq boy nutqdir. har bir kishi o„z nutqiga e`tibor qilsa, nutq tuzish mas`uliyatini his etsa, nutqning boy bo„lishini ta`minlashi mumkin. Zero, so„zga, nutqqa e`tiborsizlik bilan qarash uni qashshoqlashtiradi. Bu esa tilning qashshoqlashishi uchun ham sabab bo„ladi. Adabiyotshunos olim O.Sharafiddinovning quyidagi fikrlariga e`tibor qiling: “So„z juda o‟jar narsa bo„ladi. Unga befarq qarasang ma`nosidan bir chimdim yashirib qolishga, hamma rangni namoyon qilmaslikka urinadi. Shunday so„zlar borki, ular kapalakka o„xshab jumladan jumlaga engil ko„chib yuraveradi, tayinli xizmati bo„lmaydi”.
(“Birinchi mo‟jiza”, 294-bet).

Adabiyotlar
1.Rasulov R., Mo„ydinov Q. Nutq madaniyati. -T., 2004-yil. 2.Nutq madaniyati va uslubiyat asoslar. R.Qo‟ng„urov, E.Begmatov, Y.Tojiyev.
-T., 2002-yil
3.E.Begmatov. Nutq madaniyati muammosining paydo bo„lishi va asoslanishi // Nutq madaniyatiga oid masalalar. -T., Fan, 1971-yil.
4.Qudratov T. Nutq madaniyati asoslari. -T., O„qituvchi, 1991-yil.
5. Mahmudov N. O „qituvchi nutqi madaniyati. -T., 2007-yil.