Adabiy til va shevalar munosabati

JOURNAL OF NEW CENTURY INNOVATIONS 
http://www.newjournal.org/  Volume–18_Issue-1_December_2022 
121 
qilsak, “qaysi sheva adabiy tilga yaqinroq?” bahsi ham tugaydi. Sheva — tilning jonli, 
tabiiy rivojlangan shakli, adabiy me’yor esa muayyan funksiyaga ega, funksional 
shakli. Shu tushunchani qabul qilsak, shevaning mavqeyi va “to‘g‘ri”ligi uning adabiy 
tilga yaqinligiga qarab belgilanmaydi. 
Sheva muhimmi, adabiy tilmi? 
Nafaqat tildan uzoq vatandoshlar, balki ziyolilar ham ba’zan shevadan qutulib, 
“to‘g‘ri” gapirishga chaqirishini, shevalar iste’mol doirasini toraytirishga urinishini 
ko‘ramiz. Umuman, adabiy tilga ko‘r-ko‘rona ishtiyoqni, uning me’yorlariga qat’iy 
yopishib olishni bugungi kun ziyolilari orasida tendensiya o‘laroq ko‘rsata olamiz. 
Lekin adabiy til shartli ekanini bilsak, unga munosabatimiz biroz yengillashadi. 
Imlo qoidalariga rioya etish kerak, albatta, lekin yozma til isloh etilmasa, qotib qoladi 
va og‘zaki tildan uzoqlashib boradi. Shu bois ba’zan adabiy tilni revizitsiya qilish, uni 
shevalarga moslab borish lozim. Misol uchun, biz maktabda o‘qiganimizda ingliz tilida 
“tobe” fe’lining kelasi zamon yasashda ishlatiladigan ikki shakli bor edi — shall va 
will. Shall shakli og‘zaki tildan chiqib ketishi ortidan bugungi darsliklarda u yozma 
tildan ham olib tashlandi. Bizdagi konservativ yondashuv bilan til bunday 
yangilanmaydi. Yangilanmagan til esa zamonaviylashmaydi, u bilan zamonaviy 
tushunchalarni ifodalab bo‘lmaydi. O‘zbek tilining bugungi ayrim muammolari 
shundan kelib chiqadi. 
Shunday ekan, shevalar adabiy tilga emas, adabiy til shevalarga moslashib borishi 
lozim. Zero, sheva tilning jonli shakli va adabiy tilning asosiy boyish manbayidir. 
Adabiy tilga e’tibor qaratib, ba’zan shevalarni unutib qo‘yamiz. Aslida, jamiyatda 
adabiy tilning ham, shevaning ham o‘rni bo‘lishi lozim. Sheva o‘zida tarixiy xotirani, 
madaniy ko‘nikmalarni va lug‘at boyligini saqlaydi. Uning bu kapitalini adabiy tilga 
o‘tkazish kerak. 
Yana bir masala — shevaning ham, adabiy tilning ham o‘ziga yarasha o‘rni, 
ahamiyati, iste’mol doirasi bor. Hech biridan butunlay voz kechib bo‘lmaydi. 
Shevalarni asrash, kundalik hayotda, folklorda, san’atda, TVda, internetda, kinoda, 
musiqada ulardan faol foydalanish lozim. Adabiy tilning o‘rni — hujjatlarda, ta’limda, 
OAVda. Shu bois kinoda, ayrim telekanallarda, internetda shevadan foydalanilishini 
salbiy holat deb baholamayman. Sheva o‘z iste’mol doirasini kengaytiryapti, xolos va 
bu ijobiy holat. 
Qayerda yashashidan qat’iy nazar o‘zbek millatiga mansub barcha odamlar 
tomonidan ishlatiladigan til milliy (umumxalq) o‘zbek tili deb yuritiladi. Milliy til o‘z 
tarkibiga sheva, so‘zlashuv nutqi, jargonlar, vulgarizm (so‘kish, qarg‘ish so‘zlari), 
varvarizm (tilda o‘rinsiz ishlatilgan chet so‘zlar) kabi guruh so‘zlarni qamrab oladi. 
Milliy tilning ma’lum qoidalariga bo‘ysundirilgan, muayyan qolipga solingan, 
olimlar, san’atkorlar, mutaxassislar tomonidan ishlov berilgan, doim silliqlashtirilib, 
mukammallashtirilib boriladigan shakli adabiy til deb ataladi. Adabiy til shu tilda 

---