Adabiy tur, termin, tahrir va muharrirlik

qo'rqish
hissi y o ‘q, u 
xavotirlanish, sergaklanish
m a’no ifodasini beradi;
-
hurkib
so‘zi 
m a’no ifodasida esa qo‘rqish hissi m a’no 
ifodasi ayon seziladi;
- birinchi holatda xavotirga solgan, sergaklantirgan obyekt 
nom a’lum;
- ikkinchi holatda qo‘rquvga sabab b o ig a n obyekt - ikki 
kishi m a’lum;
- ikki kishidan biri “qayin otasi bo‘lib chiqmagi”.
Otabek agar har ikki kishi begona ekanini avvaldan bilganda 
edi, qo‘rqib o ‘tirmasdi. Chunki ular Otabekka tanish b o ‘lmagan 
bir yo^lovchi sifatida qarar va ahamiyat bermas, to ‘qnash kelganda 
ham salom-alikdan nariga o ‘tmasdi. Lekin ikki kishidan biri qayin 
otasi bo’lsa-eh i...
Ot, tuyalar uncha-munchaga hurkimaydi. U lam i hurkituvchi 
ta’sir, y a’ni qo‘rqinch kuchli boMishi kerak. Qayin otasi bilan 
uchrashib qolish Otabek uchun kuchli qo‘rqinch edi. Undagi ana 
shu qo‘rqinchni ifoda etish uchun Abdulla Qodiriy 
hurkib
ravishidan foydalanadi. Aslida, 
hurkib
so‘zini kishilar tushib 
qolgan holat va ularga xos harakat ifodasi uchun qo‘llash faqat 
salbiy m a’noda bo‘iishi mumkin. Lekin Abdulla Qodiriy o ‘z ijobiy 
qahramoniga nisbatan qoTiaydi va qayin otasidan qattiq dashnom 
olib, izza bo'lgani uchun bunday uchrashuv qay darajada og’ir 
ekanini ifodalash maqsadida 
hurkib
so‘zini - ijobiy m a’no 
b o‘yog‘iga ega b o iish g a “majbur” etadi. Uslubiyat ana shuni 
tadqiq etadi, adib individual uslubini ochib beradi.
98

---

Biz yuqorida uslubiyat nutq madaniyati bilan jips aloqada 
degan edik. Zero, uslubiyat funksiyaviy-kommunikativ fanlar 
sirasiga kiradi.
Bu fanlami tilga b o ‘lgan umumiy asosiy yondashuv 
birlashtiradi. M azkur fanlar til egalarining nutqiy muloqot 
jarayonida til vositalaridan foydalanishlaridagi o ‘ziga xoslik va 
qonuniyatni o ‘rganadi.
Demak, uslubiyat, nutq madaniyati, ortologiya, ritorika, til 
unsurlari va kategoriyalaridan adabiy nutq doirasida oqilona, 
m e’yorida foydalanishni tahlil etadi.
Nutq madaniyati haqidagi ta ’limda til birliklaridan kundalik 
nutqiy muloqotda. yozma va og‘zaki tarzda adabiy jihatlari 
doirasida foydalanish ko‘rib chiqiladi.
Nutq madaniyati deyilganda, alohida olingan bir kishi va aholi 
nutq madaniyatining umumiy darajasi ham nazarda tutiladi.
Nutq madaniyati bo‘yicha mutaxassislar amaldagi adabiy 
nutq m e’yorlari tizimi nuqtayi nazaridanginaem as, balki individual 
hamda umumiy nutqiy madaniyatga uning qanchalik mantiqiylik 
bayonidagi aniq-tiniqlik va ifodalilik (estetik) ekanligini ham 
nazarda tutadilar.
Adabiy m e’yorlar nuqtayi nazaridan nutq madaniyatiga 
quyidagi talablar qo‘yiladi:
- til vositalaridan foydalanishning asoslangan boMishi;
- matn tuzilishi mantiqan izchillikka ega b o ‘Jishi;
- bayon aniq-tiniq, tushunarli b o ‘lishi.
Shunday qilib, nutq madaniyati sohasidagi tadqiqot o‘z ichiga 
faqat adabiy nutqnigina emas, balki xalq so‘zlashuv tilini ham 
to‘liq qamrab oladi, demak, oddiy og‘zaki so'zlashuv unsurlari, 
xalq shevalari, jargonlar - jinoyatchilar argosidan tortib, to kasb- 
hunarga oid nutqdagi bilgan-bilmagan holda og'zaki, yozma 
nutqqa, shu jum ladan, adabiy nutqqa o ‘tadigan barcha-barcna 
unsurlar tahlil etiladi.
Ayni mana shu masalalar bilan shug‘ullanishiga ko‘ra, nutq 
madaniyati uslubiyatga yaqinlashadi.
99

---

Uslubiyat esa nutq madaniyatidan farqli o ‘laroq, asosiy 
e ’tiborni adabiy nutqqa hodisalarga ular tufayli erishilgan uslubiy 
samara nuqtayi nazaridan qaraydi va unga qanchalik erishilgani 
(yoki erishilmagani)ni, adabiy nutq m e’yorlariga asoslangan 
matnga qancha o ‘rinli yoki o ‘rinsiz kiritilganini baholaydi.
Nutq madaniyati tadqiq etadigan adabiy nutqqa xos 
bo‘lmagan hodisalar doirasi uslubiyatdagidan kengdir. Buni 
kundalik nutqda m e’yorlashmagan hodisalar cheklanmagan 
miqdorda uchrashi bilan izohlash mumkin. Hatto shaxsiy 
yozishmalar ham bundan holi emas. Agar kundalik nutqiy 
muloqotda 
m e’yorlashmagan 
nutqdan 
bevosita 
turmush 
tashvishlari xususidagi suhbatlarda, nutqiy muloqot vaziyatga 
ko‘ra b o ‘lganda foydalanilsa, adabiy mantga ular muayyan uslubiy 
maqsadga ko‘ra kiritiladi.
Individual nutq ham, umumiy nutqiy madaniyat ham til 
egasining saviyasiga, ijtimoiy ongga, adabiy nutq rivoji va uning 
hozirgi darajasiga bog‘liq.
Abdulla Qodiriyning xoh katta, xoh kichik asarlaridagi 
obrazlaming, albatta, hayotda o ‘z prototiplari bo‘Igan. Masalan, 
Abdulla Qodiriyning o ‘g ‘li Habibulla Qodiriyning yozishicha, 
T o sh p o ia t tajangning hayotida prototipi b o ig a n , u ham “gapni 
xuddi Toshpo‘lat kabi uzuq-uzuq, chertib-chertib so'zlar edi” 
(Otam haqida 45-b.). Polvon ismi bu shaxsning Qodiriy bilan 
suhbatdagi nutqiga e ’tibor beraylik.
-
Shu, degin, Julqunboy uka, - hammayoqni qimorga boy 
berib, juda abgor b o iib yurgan chog‘im edi. Bir kun boshim qotib- 
qotib ko‘chada borayotsam, yonimdan boyvachcha kiyingan yosh 
bir yigit o'tib qoldi. “T o‘xta”, dedim “ San boyvachchani 
yoningdagi pulingni bir sanab ko'ray-chi, qancha ekan”, dedim 
ichimda (Otam haqida. 46-b.).
Abdulla Qodiriy Polvonning nutqi bilan Toshpo'lat tajangni 
so ‘zlatishdan maqsadi qahramoni tabiatini, qiyofasini o'quvchi 
ko‘zi o ‘ngida yaqqol gavdalantirish maqsadida badiiy uslub 
talabiga k o ‘ra hajviy obraz yaratishdir. 0 ‘tgan asm ing 20-30-
100

---

yillarida, jam iyatda ana shunday nutq egalariga k o ‘plab duch 
kelingan va ular zamonasiga mos edi.
Bugungi 
kun “toshpo‘latlar"ining nutqi 
esa butunlay 
o ‘zgacha: