Adabiyotshunoslikda badiiy uslub tushunchasi va uning elementlari

International scientific-online conference: INTELLECTUAL EDUCATION 
TECHNOLOGICAL SOLUTIONS AND INNOVATIVE DIGITAL TOOLS 
14 
https://interonconf.org
 
manzaralar asosiy o’rin tutadi. Badiiy to
ʼ
qima va yozuuvchilar fantaziyasi ishtirok etadi. 
[2,25] 
Badiiy nutqda umumxalq tili va adabiy tilning barcha qatlamlariga mansub so
ʼ
z va 
iboralarning, turli nutq uslublarining unsurlarini xatto butun parchalarning keng va faol 
ishlatilishi. Muhimi so
ʼ
zning turli timsollar ifodalashi tasavvurlar uygotishga 
yo
ʼ
naltirilganligi. Bugun bir tasviriy-ta
ʼ
sirchan vositalarning silsilasiga, uslubiy san
ʼ
atlar 
majmuiga egaligi. Baddiy uslubning nutq nafosatiga daxldorligi. Badiiy nutq uslubiyati boy 
tarixi va an
ʼ
analari bilan o’zbek tili stilistikasining poydevori yaratilganli o
ʼ
ziga xos 
xususiyatlaridir. 
Ma
ʼ
lumki, badiiy matn ijodkorning dunyoni, voqelikni obrazli estetik idrok kdpishi 
madsuli sifatida paydo buladi. Badiiy matnning yaratilishi ham, uning o’zi ham, badiiy 
butunlik sifatida ukuvchi(tinglovchi) tomonidan tushunilishi, idrok etilishi xam murakkab 
estetik faoliyatdir. I.Xovanskaya bunday estetik faoliyatning asosiy tarkibiy qismlari sifatida 
quyidagilarni ajratib ko’rsatadi: 1) muallif niyatining va ijodkor ongida voqelikning estetik 
in
ʼ
ikosi natijasida badiiy obrazlarning paydo bo’lishi; 2) badiiy obrazlarning estetik 
materialda gavdalanishi, ya
ʼ
ni ularning tegishli san
ʼ
at turi vositalari orqali modtsiylashuvi va 
estetik faoliyat mahsuli san
ʼ
at asarining yuzaga kelishi; 3) san
ʼ
at asarining omma tomonidan 
qabul qilinishi, ya
ʼ
ni estetik idrok jarayoni. 
А
na shunga asosan, u adabiy faoliyatni shunday 
munosabatlar zanjiri sifatida tasavvur qilish mumkinligini aytadi, ya
ʼ
ni: voqelik yozuvchi 
asar o’quvchi. Badiiy matnning lingvopoetik taxlilida ana shu turt xalqali zanjir hamisha 
e
ʼ
tiborda bo’lmog’i lozim. [1, 96] 
Badiiy matnning o’zi benihoya murakkab va uni o’quvchi, idrok etuvchilar tomonidan 
to’ligicha bir xil talqin etilishi mumkin bo’lmagan (zarur ham bo’lmagan) xodisa bo’lganligi 
uchun ham uni lingvopoetik taxlil etishning aniq, bir modeli yaratilgan emas. Tilshunoslik va 
til ta
ʼ
limi amaliyotida fonetik taxlil, morfologik taxlil yoki sin-taktik taxlil kabi 
tekshirishning aniq, tamoyil va usullari turg’unlashgan. 
А
mmo lingvopoetikada xali bu 
darajaga kelingan emas. Turli o’kuv adabiyotlarida badiiy matnning lisoniy taxdili tamoyillari 
umumiy tarzda tavsiya etilgan. Uzbek filologiyasida M.Yokubbekova xalq qo
ʼ
shiqlarining 
lingvopoetik tahlili tamoyillarini ishlab chiqishga xarakat kilgan, aytish mumkinki, bu 
borada samarador tamoyillarni belgilashning uddasidan chikdan. Bizning kuzatishlarimizga 
kura, badiiy matnni lingvopoetik taxdil etishning asosiy tamoyillari sifatida kuyidagilarni 
aloxida ajratib ko’rsatish mumkin. [3, 120] 
Badiiy uslub (tilning ta’sir qilish, targ’ibot, tashviqot vazifasi) - inson hayotining barcha 
tomonlarini qamrab oladi. Bu uslub barchaga barobarligi, o’quvchiga va tinglovchiga 
emotsional ta’sir etishi bilan boshqa uslublardan farq qilib turadi. Bu uslubda muallif tilning 
barcha leksik, grammatik vositalaridan foydalanishi, turli ifodaviy vositalarni qo’llashi 
mumkin. Boshqa uslublarning materiallaridan badiiy uslubda bemalol foydalanish mumkin. 
Shunga ko’ra, badiiy uslub keng imkoniyatga ega uslub turi hisoblanadi. Badiiy uslub badiiy 
adabiyot, ya’ni badiiy asarlarga xos bo`lib, unda badiiylik, ifodaviylik, ta’sirchanlik kuchlidir. 
Badiiy uslubning o`ziga xos xususiyati shundaki, adabiy tilning barcha imkoniyatlarini o`z 
ichiga olish bilan birga, unda o`zbek shevalariga, kasb-hunarga doir leksik birliklar, bugungi 

---