Adaptiv jismoniy tarbiya va sport

3.2. Pedagogik funksiyalar 
Adaptiv jismoniy tarbiya mutaxassisi (bakalavr, magistr) birinchi navbatda o‘qituvchi 
(o‘qituvchi, murabbiy, o‘qituvchi) bo‘lib, uning talabalarga ta‘sir ko‘rsatadigan 
"vositalari" to‘plamiga pedagogik vositalar va o‘qitish va tarbiya metodlari kiradi. Bu 
adaptiv jismoniy tarbiyaning pedagogik funksiyalari bo‘lib, mutaxassisning sog‘lig‘ida 
nuqsoni bo‘lgan odamlar bilan ishlash qobiliyatini va uning umumiy kasbiy va kasbiy 
mahoratini belgilab beradi. 
Adaptiv jismoniy tarbiyada ta'lim funksiyasi muhim o‘rin egallaydi, bu ish strategiyasi 
va taktikasini, ayniqsa sog‘lig‘ida nuqsonlari bo‘lgan bolalar bilan ishlashni belgilaydi. 
Albatta, ushbu funksiyani amalga oshirish jalb qilingan boshqa yosh guruhlari bilan 
ishlashda katta ahamiyatga ega. 
Ta'lim funksiyasi pedagogik jarayonning tarkibini tashkil etadigan ta'lim 
funksiyasi bilan chambarchas bog‘liq. 
1997 yil 29 avgustda O‘zbekiston Respublikasining ―Ta‘lim to‘g‘risida‖gi Qonuni 
qabul qilindi. Bu Qonunda ta‘lim tizimining mazmun va mohiyatini isloh qilish, davlat 
va nodavlat ta‘lim muassasalari hamda ta‘lim va kadrlar tayyorlash sohasida raqobat 
muhitini shakllantirish nazarda tutilgan. Unda ta‘lim tizimini yagona o‘quv-ilmiy ishlab 
chiqarish majmui sifatida izchil rivojlantirishni ta‘minlash hamda fuqarolarga ta‘lim, 

---

54 
tarbiya berish, kasb-hunar o‘rgatishning huquqiy asoslarini belgilash va har bir 
shaxsning barobar bilim olishdan iborat konstitutsiyaviy huquqlari ta‘minlangan- bu 
"ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan va inson, oila, jamiyat va davlat manfaatlariga 
muvofiq amalga oshiriladigan, o‘qitish va o‘qitishning yagona yo‘naltirilgan jarayoni. 
shuningdek, intellektual, ma'naviy, axloqiy, ijodiy, jismoniy va (yoki) kasbiy rivojlanish 
maqsadlari uchun ma'lum ob'ektlar va qiyinchiliklar bo‘yicha olingan bilimlar, 
ko‘nikmalar, qadriyatlar, munosabat, tajriba va kompetentsiya yig‘indisi. shaxs, uning 
ta'lim ehtiyojlari va qiziqishlari qondirilishi 
Ta'lim va o‘qishni qonun chiqaruvchi quyidagicha izohlaydi. 
- "tarbiya - bu shaxsni rivojlantirishga, o‘quvchining ijtimoiy-madaniy, ma'naviy-
axloqiy qadriyatlar va ijtimoiy jihatdan qabul qilingan qoidalar va xulq-atvor normalari 
asosida shaxs, oila, jamiyat va davlat manfaatlariga asoslangan sharoitlarni yaratishga 
qaratilgan faoliyat".
- "o‘qitish - bu talabalarning bilim, ko‘nikma, kompetentsiyalarni o‘zlashtirish, tajriba 
orttirish, qobiliyatlarni rivojlantirish, bilimlarni kundalik hayotda qo‘llash bo‘yicha 
tajriba to‘plash va talabalarning hayot davomida ta'lim olishga bo‘lgan qiziqishini 
shakllantirishdagi maqsadli jarayondir".
Adaptiv jismoniy tarbiyaning ta'lim funksiyasini amalga oshirish ushbu faoliyat 
turidagi eng muhim narsa - bu faqatgina odamning harakatli faoliyati ekanligi 
chalg‘itishni yo‘q qilishni oldindan belgilab beradi. Albatta, sog‘lik nuqsonlari bo‘lgan 
odamning to‘g‘ri tashkil etilgan jismoniy faoliyati bu adaptiv jismoniy tarbiya 
asoslarining asosi, markaziy aloqasi, ammo zarur bo‘lgan ta'lim komponentisiz, bu 
jarayonning intellektualizatsiyasiz, adaptiv jismoniy tarbiya maqsadlarini amalga 
oshirishga va darslarning kutilayotgan samaradorligiga erishishga ishonish qiyin. 
Nogironligi bor odamlarni salomatlik holati bo‘yicha o‘qitish (tarbiyalash va o‘qitish) 
o‘qituvchining rahbarligi ostida interfaol mashg‘ulotlardan asta-sekin mustaqil o‘qishga 
o‘tish imkoniyatini beradi. Va buning uchun ular maxsus bilim va ko‘nikmalarning 
butun tizimi bilan jihozlangan bo‘lishi kerak, shuningdek sog‘lom turmush tarzi, o‘zini 
takomillashtirish va o‘zini o‘zi anglash uchun mos qiymat yo‘nalishlarini shakllantirish. 
Shuning uchun adaptiv jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarida uch xil: nazariy, amaliy 
va amaliy mashg‘ulotlar olib boriladi. Nazariy mashg‘ulotlarda inson tanasining 
tuzilishi va funksiyalari, kasallikning xususiyatlari va unga bog‘liq bo‘lgan cheklashlar, 
reabilitatsiya va jismoniy tabiatni yaxshilash jarayonlariga ta‘sir qilish usullari, olingan 
bilimlarni hisobga olgan holda, o‘zlarining o‘zgarishi uchun o‘rganiladi va 
o‘zlashtiriladi. 

---

55 
Bunday bilim ijtimoiy foydali faoliyatning har qanday turiga muvaffaqiyatli moslashish 
uchun eng muhim shartdir. 
O‘qituvchi-uslubiy mashg‘ulotlarda nazariy mashg‘ulotlarda olingan bilimlar 
ko‘nikmalarga aylantiriladi, ularni keyinchalik mustaqil bajarish uchun turli xil 
mashqlar to‘plamlari ishlab chiqiladi va kelajakdagi hayotning aksiologik 
konsepsiyasining tarkibiy qismlari shakllantiriladi. 
Amaliy mashg‘ulotlarda bu ko‘nikmalar ko‘nikmalar darajasiga ko‘tariladi, 
o‘quv-mashg‘ulot turlari o‘tkaziladi, jismoniy tayyorgarlik darajasidagi testlar 
o‘tkaziladi va hokazo. 
Shunday qilib, adaptiv jismoniy madaniyatning tarbiyaviy funksiyasi zarur bilim 
va 
reabilitatsiya 
jarayonida 
o‘zini 
oqilona 
ishlatish 
yo‘llari 
bilan 
shug‘ullanadiganlarning qurollanish qobiliyatlarini amalga oshirish, shuningdek, zaruriy 
e'tiqodlar, 
ehtiyojlar, 
motivatsion 
qadriyatlarning 
maxsus 
axborot 
bazasida 
shakllanishiga olib keladi, ya'ni bu shaxsiy xususiyatlar. insonning haqiqiy jismoniy 
madaniyatining asosi bo‘lgan intellektual tarkibiy qismni tashkil etuvchi tizimi. (V.P. 
Lukyanenko). 
Adaptiv jismoniy madaniyatning tarbiyaviy funksiyasi har tomonlama 
rivojlangan barkamol shaxsni shakllantirish uchun imkoniyat yaratadi. 
Ushbu funksiya shakllangan bilim, e'tiqodlar, qadriyat yo‘nalishlari asosida 
axloqiy xatti-harakatlarning shakllanishini nazarda tutadi. Boshqacha qilib aytganda, 
ta'lim funksiyasi o‘quv jarayonida shakllangan bilimlarning salomatlik holatidagi 
mashqlar bilan inson xatti-harakatlarini tartibga soluvchiga aylanishi, o‘zini o‘zi 
tarbiyalashning samarali motivatori bo‘lishi, o‘zini o‘zi takomillashtirish, o‘zini o‘zi 
tartibga solish va natijada har qanday faoliyat turida o‘zini namoyon qilishi, o‘zini 
namoyon qilishi uchun zamin yaratadi. 
Ta'lim orqali ushbu toifadagi fuqarolarning kamchiliklari komplekslarini engib o‘tish, 
o‘z-o‘zini hurmat qilish, o‘zini ijobiy holatlarga, shuningdek, yuqori darajadagi xalqaro 
musobaqalarda medallarga sazovor bo‘lishga intilmasdan o‘zini teng inson sifatida 
tutish mumkin. 
Ta'lim jarayoni o‘z-o‘zidan paydo bo‘lgan sotsializatsiya jarayonlari tufayli 
shaxsiyatning salbiy xususiyatlarini tuzatish uchun imkoniyat yaratadi, ko‘pincha 
ularning ko‘rinmasligi va ongsizligi tufayli oldindan aytib bo‘lmaydigan natijalarga olib 
keladi. 
Adaptiv jismoniy madaniyatning qadriyatli-yo‘naltirilgan funksiyasi sog‘lom turmush 
tarzi qadriyatlariga asoslangan, inson hayotining har qanday turida o‘zini o‘zi amalga 

---

56 
oshirishning maksimal darajasini belgilovchi, salomatlik nuqsonlari bo‘lgan odamning 
aksiologik (qiymat) tushunchasini shakllantirishga yo‘naltirishga imkon beradi. 
demokratik me'yorlar va tamoyillar, tolerant xulq-atvorni amalga oshirish. 
Adaptiv jismoniy madaniyatning qadriyatlarga yo‘naltirilgan funksiyasi olimpiya 
ideallari va madaniy mashqlaridan faol foydalanadi (V. Stolyarov, 2014). 
Olimpizmning ijtimoiy aloqalari ideallari bugungi kunda ham dolzarb bo‘lib kelmoqda - 
demokratiya, internatsionalizm, barcha odamlar va millatlar uchun teng huquqlar, 
haqiqiy vatanparvarlik ruhida ma'rifat, irqiy, diniy va siyosiy tafovutlarga, shuningdek 
tinchlik, do‘stlik va o‘zaro tushunishning gumanistik qadriyatlariga qaramay. . I., 2014). 
Adaptiv jismoniy tarbiyaning kasbiy tayyorgarlik vazifasi talabalarni mumkin bo‘lgan 
kasbiy faoliyatga tayyorlashdir. 
Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodologiyasida kasbiy amaliy jismoniy tarbiya alohida 
tanlangan kasb faoliyati uchun maxsus jismoniy tayyorgarlikni ta'minlash jarayoni 
sifatida alohida ko‘rib chiqiladi. 
Boshqacha qilib aytganda, bu professional muhim vosita qobiliyatlari va 
ko‘nikmalarining individual fondini boyitadigan o‘quv jarayoni, jismoniy va bevosita 
bog‘liq qobiliyatlarning rivojlanishi, bu kasbiy qobiliyat bevosita yoki bilvosita bog‘liq 
(L.P. Matveev). 
Adaptiv jismoniy tarbiyada bu funksiya ancha kengroq ko‘rib chiqiladi. Bu erda biz 
nafaqat sog‘liqni saqlash muammolari bo‘lgan odamlarni har qanday kasbiy faoliyatga 
jismoniy tayyorgarligi haqida, balki avvalambor mehnatga psixologik tayyorgarlikni 
shakllantirish, hissiy-pertseptiv harakatlarning barcha turlarini ishlab chiqish, ayniqsa 
ko‘rish va eshitish qobiliyati buzilgan odamlar uchun o‘rganish haqida gaplashamiz. 
aqliy nogironligi bo‘lgan odamlarning ijtimoiy-maishiy va ijtimoiy-kasbiy yo‘nalishi 
ko‘nikmalari va qobiliyatlari va boshqalar. 
Ba'zi hollarda jismoniy tarbiya va sport sanoatining o‘zi sog‘liq muammolari bo‘lgan 
odamlarga ish joylarini taklif qilishi mumkin. 
Xususan, sog‘lig‘ida nuqsoni bo‘lgan, ammo aql-idrokiga ega bo‘lgan odamlar, ayniqsa, 
shu kabi sog‘liq muammolariga ega bo‘lgan murabbiy, o‘qituvchi, o‘qituvchi bo‘lib 
ishlashlari mumkin. 
LIN sport inshootlari, sport anjomlari va uskunalari, Adaptiv jismoniy tarbiya 
mashg‘ulotlarida ishlatiladigan hayvonlar, xususan, hipoterapiya
bilan shug‘ullanadigan 
otlarga xizmat ko‘rsatishda professional vakolatlarga to‘liq ega (Evseev S.P., 2012). 

---

57