ADİL ƏSƏdov fəLSƏFİ pentalogiya beşinci cild SİyasəTİn fəLSƏFƏSİ
Yüklə 3,52 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Qobino
- Ostroqorski
- Orteqa-i-Qasset
- Əli bəy Hüseynzadə
- Bəxtiyar Vahabzadə, İsmayıl Şıxlı
|
Avropa aristokratizminin dirçəlişi müşahidə olunur. XIX əsr Çininin Avropa tərəfindən nəzarət altına alınmasının da ən mühüm əsası da görünür elə bu idi.
XIX əsr Qərb aristokratik ruhunun ən qüdrətli ifadəçisi Hegel oldu. Dövlətin Hegel tərəfindən onun məşhur Hüquq fəlsəfəsində irəli sürülən aristokratik konsepsiyası Platonun siyasi doktrinasını xatırladır. Bu da təbiidir. Dövləti dövlət hakimiyyəti ilə eyniləşdirən və onu vətəndaş cəmiyyətinə qarşı qoyan Yeni dövr politologiyasından1 fərqli olaraq, antik siyasi fəlsəfə “dövlət hakimiyyəti – vətəndaş cəmiyyəti” qarşıqoyulmasını tanımır, dövləti bir bütöv sosial orqanizm kimi tanıyır. Bu da antik siyasi fəlsəfənin aristokratik mənşəli olduğundan irəli gəlirdi. Platon “polis”in, yəni qədim yunan şəhər-dövlətinin fərd üzərində ilkinliyindən çıxış edirdi. Dövlətin fərd üzərində üstünlüyü ideyasını Hegel də qəbul edir. Görünür elə buna görə də onların hər ikisi burjua liberalizmi tərəfindən tənqidə məruz qalaraq etatizmdə günahlandırılırlar. Platon, onun dövründə demos, Yeni dövrdə isə burjua adlandırılan kütlənin dünyaduyumuna nifrət edirdi və onu rədd edirdi. Lakin, Hegelin burjua dəyərlərinə münasibəti nigilist xarakterli deyildi. Fərdi hüquq və azadlıq ideyaları, hamının qanun qarşısında bərabərlik prinsipi Hegel tərəfindən heç də sadəcə olaraq rədd edilmir, yalnız özünəməxsus şəkildə şərh edilir: Hegelin nöqteyi-nəzərində, dövlət bütöv bir sistem olsa da, birmənalı münasibətləri və xassələri özündə daşıyan atomlaşmış fərdlərin aqreqatı deyildir, cansız mexanizm deyildir, iradə azadlığına və fəaliyyət formasını seçmə hüququna malik olan fərdlərin canlı orqanizmidir. Doğrudan da, fərd özünün həqiqi həyati təyinatına uyğun şəkildə fəaliyyət göstərdikcə, sosial orqanizmdə özünün həqiqi mövqeyini tutmuş olur və sosial orqanizmin, əgər belə demək mümkündürsə, bir hüceyrəsinə çevrilir. Hegelin, eləcə Platonun da aristokratik konsepsiyası despotik konsepsiyadan əsasən elə bununla da fərqlənir. Eyni zamanda Hegelin Hüquq fəlsəfəsində burjua nəzəriyyəsi üçün səciyyəvi olan fərd-cəmiyyət, vətəndaş-dövlət qarşıdurması da yoxdur. Burada nə etatizm üçün səciyyəvi olan azadlıq, yəni dövlətin, bütövün azadlığı, nə də liberalizm üçün səciyyəvi olan azadlıq, yəni fərdin azadlığı mütləqləşdirilmir. Hegel aristokratik siyasi doktrinanın təqdimatını fəlsəfi zəmində verdiyindən iddia edir ki, əgər azadlıq öz mənbəyini ilahi zəkadan götürürsə, dövlətin azadlığı fərdin azadlığı boğmur, onu tamamlayır. “Dövlətin mövcudluğu Tanrının dünyada addımlamasıdır”, - deyən Hegel, reallıqda özünü iradə kimi yerinə yetirən zəka qüvvəsinin təcəssümünü dövlətdə görür. Zəka isə məlum olduğu kimi Hegeldə dünyanın ilahi mahiyyətini təşkil edir. Hegel bütün bəşər tarixini ilahi zəkanın mücəssəməsi kimi nəzərdən keçirir. Vətəndaş cəmiyyəti ilahi zəkanın nəzarətindən çıxaraq insani dərrakəyə tabe olan toplum kimi Hegel tərəfindən pislənilir. Vətəndaş cəmiyyəti dövlətin nəzarətindən çıxarkən özünü nəinki bütöv sosial orqanizmdən ayırmış, hətta ona qarşı qoymuşdur. Dövlətin bir bütöv sosial orqanizm kimi meydana çıxmasını obyektiv ruhun tam həyata keçirilməsi kimi dəyərləndirən Hegel vətəndaş cəmiyyətinin formalaşmasını obyektiv ruhun özgələşməsi kimi səciyyələndirir. Hegel vətəndaş cəmiyyətinin fabrikantlardan, tacirlərdən və sənətkarlardan ibarət kütlə tərəfindən yaradıldığını qeyd edir və bu kütləni bizə yaxşı məlum olan burjuaziya termini ilə adlandırır. Hegel, burjuaziya adlandırdığı insanlar toplumunu sosial orqanizmin bir orqanına çevirməyin zərurətini qeyd edir və bu orqanı ikinci silk kimi səciyyələndirir, onu birinci silk kimi qiymətləndirdiyi zadəganlara və üçüncü silk kimi qiymətləndirdiyi bürokratiyaya qarşı qoyur. Zadəganlıq Hegeldə təbii əxlaq silkidir, bürokratiya zadəganlıqda daşınan ilahi əxlaqın icraçısı olmaqla cəmiyyətin ümumi maraqlarını təmin edir. Cəmiyyətin bu silklərdən kənarda qalan hissəsini Hegel formasız kütlə adlandırır və bu kütlədən törəyən əməllərin kortəbii, ağılsız, vəhşi və dəhşətli olduğunu vurğulayır. Hegel dövlətin ilahi mahiyyət daşıdığı ideyasından çıxış edərək onun ilahi mənşəyə malik olduğunu qeyd edir və bu zəmində də ictimai müqavilə nəzəriyyəsini təkzib edir. Dövlətin mənşəyini müqavilə prinsipi əsasında şərh edən nəzəriyyə dövləti heç də ilahi bir qurum kimi deyil, əksinə olaraq, insani bir qurum kimi dəyərləndirir. Hegel bu nəzəriyyəni ideyadan məhrum olan abstraksiya kimi səciyyələndirir və inqilabi təsəvvürləri də bu nəzəriyyə ilə bağlayaraq onu dəhşətli və ürəksıxıcı hadisələrə gətirib çıxardığı üçün lənətləyir və rədd edir. Dövlət insani müqavilə əsasında deyil, “sən mənə, mən sənə” prinsipinə uyğun şəkildə deyil, ilahi fəhm əsasında qurulmalı və inkişaf etməlidir. Görünür elə buna görə də, Hegel cəmiyyətin inkişafında inqilablara deyil, zadəganlığın siyasi instinktlərindən doğmalı olan reformalara üstünlük verir. Zadəganlığın siyasi instinktləri isə Hegeldə öz başlanğıcını ilahi zəkadan götürür. Hegel burjua mənşəli olan təkcə ictimai müqavilə ideyasını deyil, həmçinin burjua mənşəli olan pasifizmi də tənqidi təhlilə məruz qoyur. Hegel müharibənin əxlaqi əhəmiyyəti barəsində ideya irəli sürmüşdür. Müharibənin əhəmiyyətliliyini Hegel ilk növbədə belə bir tezislə ifadə etmişdi ki, xalqların əxlaqi sağlamlığı yalnız müharibə sayəsində saxlanılır, müharibə insan mənəviyyatını uzun sürən sülhdən, xüsusilə əbədi sülhdən törənə bilən çürümədən mühafizə edir. Amma, Hegelin müharibəni bəşər tarixinin təbii və nəcibləşdirici hadisəsi kimi qiymətləndirməsini, hüququ, o cümlədən, beynəlxalq hüququ insanlar arasında sadəcə olaraq şərtləşmə hesab etməsini, müharibəni beynəlxalq münasibətlərdə qəti hökm verə bilən və verməli olan hakim kimi qiymətləndirməsini, haqsızlığa və ədalətsizliyə qarşı Hegel tərəfindən ifadə olunmuş qəzəbi, Hegelin dünyanı öz həqiqi mahiyyətinə qaytarmaq əzmini və bu qayıdış yolunda eybəcərliyə qarşı amansızlığını “müharibə təbliğatı” kimi qiymətləndirmək məncə bayağı olardı.
Aristokratik siyasi doktrina Qobinonun və Lapujun şəxsində irqi-antropoloji məktəbə başlanğıc verdi, Nitşedə, Lebonda və Tardda kütləyə qarşı çevrildi, Moskada və Paretoda elita nəzəriyyəsinə transformasiya etdi, Şpenqlerdə burjua Qərbinin süqutu barədə nəticəyə gəldi, Mixelsdə, Ostroqorskidə və Berdyayevdə isə demokratik siyasi nəzəriyyənin təkzibinə çevrildi. Berdyayev demokratizm ideyasının əleyhinə şəxsiyyət, azadlıq və azad yaradıcılıq ideyalarını qoydu. Lakin onun sevimli vətəni, Rusiya demokratizm ideyasını qəbul etməsə də, heç şəxsiyyət, azadlıq və azad yaradıcılıq ideyalarını da qəbul etmədi. Azadlığın tərənnümçüsü olan Berdyayev köləlik məkanına çevrilmiş vətənindən sürgün edildi. Berdyayev Avropaya üz tutdu. Avropadan başlayan dünya müharibələrinin hər ikisinin ərəfəsində demokratiyanın güclü böhran keçirdiyi şəraitdə irqi-antropoloji məktəbin təsiri güclənmiş və dünya müharibələrinin törədilməsini şərtləndirən amillərdən biri və bəlkə də ən güclüsü olmuşdu. Avropada aristokratik ideya öz intibahını da yaşadı, tənəzzülünü də. Əgər aristokratik siyasi doktrina Çemberlendə və Hitlerdə eybəcərləşdirilərək nasizmlə çuğlaşdırıldısa, Orteqa-i-Qasset və Toynbi aristokratik doktrinanı faşizm çirkabından təmizlədilər, onun insani xislətini özünə qaytardılar. Aristokratik ideya Rusiyada da dirçəldildi. Berdyayevin vətənindən sürgün olunmasında və ölümündən onilliklər keçdikdən sonra aristokratizm bir ideya olaraq onun vətənində də yenidən dirçəldildi. Lev Qumilyov aristokratizm zəminində bəşər tarixinin tamamilə yeni bir mənzərəsini verdi. Bəşər tarixinin bu yeni mənzərəsində Avropaya kiçik yer ayrıldı, Avropa Avrasiya içərisində əridildi. İndi isə XIX əsrdən başlayaraq öz aristokratik ruhuna yadlaşdığı üçün və öz aristokratik ruhundan uzaqlaşdığı üçün Avropanın yarımmüstəmləkəsinə çevrilmiş Çinə bir daha qayıdaq. O, Çinə ki, onun bütün dünyada məşhur olan konfusiçiliyi artıq zadəgan ruhunu deyil, rəiyyət ruhunu ifadə edirdi. XIX əsrin sonlarında və XX əsrin başlanğıcında rəiyyətləşmiş konfusiçiliyin tərəfdarı və nəzəriyyəçisi Kan-Yu-vey oldu. Çinin rəiyyət ruhunu ifadə etmək üçün həm də Qərbin rəiyyət mənşəli ideyalarını əxz edən Kan-Yu-vey hesab edirdi ki, bərabərlik, xeyirxahlıq və mülkiyyətin hamıya məxsus olması şəraitində dövlət ölüb gedəcək, insanlar xoşbəxt və icma şəklində yaşayacaqlar. Marksın bizim hamımıza yaxşı məlum olan ideyalarına son dərəcə bənzəyən bu ideyalar Marksın adından daha çox Çinin özünün təfəkkür ənənələri ilə bağladığı üçün kommunizm toxumları öz rişələrini Çin torpağında Azərbaycana nisbətən daha dərinlərə buraxdı. Kan-Yu-veyin Çin gerçəkliyindəki mövqeyi və statusu müəyyən dərəcədə Nəriman Nərimanovun Azərbaycan gerçəkliyindəki mövqeyini və statusunu xatırladır. Azərbaycanın siyasi həyatında Məmmədəmin Rəsulzadənin oynadığı rola bənzər rol isə Çində Sun Yat-sen tərəfindən son dərəcə uğurla oynanıldı. Sun Yat-sen öz siyasi proqramının başlıca müddəaları kimi üç prinsipi irəli sürdü: Çinin milli müstəqilliyi tələbini ifadə edən millət prinsipi, respublika yaradılması tələbini ifadə edən xalq hakimiyyəti prinsipi və xalqın maddi vəziyyətinin yüksəldilməsi tələbini irəli sürən xalq rifahı prinsipi. 1911-ci il üsyanı nəticəsində Çində monarxiya devrildi, respublika elan edildi və Sun Yat-sen Respublikanın Prezidenti seçildi. Sun Yat-sen yalnız bundan sonra özünün demokratik nəzəriyyəsi ilə Çin gerçəkliyi arasında dərin bir uçurum olduğunu gördü. Çin xalqı demokratizmə deyil, daha çox kommunizmə meyilli idi və bu meyil nəticə etibarı ilə Çin Xalq Respublikasının yaradılmasına gətirib çıxardı. Oxşar hadisələr Azərbaycanda da baş verdi. Əgər Kan-Yu-vey Çinin Nərimanov Nərimanovu idisə, əgər Sun Yat-sen Çinin Məmmədəmin Rəsulzadəsi idisə, Mao-tze-dun Çinin Mircəfər Bağırovu oldu. Lakin Çindən fərqli olaraq Azərbaycan XX əsri əsasən yarımmüstəqil yaşadı. Bu, həm də ondan irəli gəlirdi ki, əsrin əvvəllərində Çində Fen Yu-lan tərəfindən görülən işi görmək üçün Azərbaycanda bir kimsə tapılmadı.
Marksizmə qaldıqda isə o Azərbaycanda çox asanlıqla məğlub oldu. Mənə elə gəlir ki, bu hal ilk növbədə ondan irəli gəlirdi ki, Azərbaycanda marksizm demək olar ki, əsasən maarifçilik səviyyəsində mövcud olmuşdu. Marksist tədqiqatçılığı isə Azərbaycanda son dərəcə zəif inkişaf etmişdi. Ümumiyyətlə XIX-XX əsr Azərbaycan siyasi-fəlsəfi fikrinə bir maarifçilik ruhu hakim kəsilmişdi. Maarifçilik və tədqiqatçılıq deyərkən mən bu ifadələrə Təfəkkürün fəlsəfəsində verdiyim mənanı verirəm, maarifçilikdə adamların bir qisminin düşüncə tərzini digər qisminin düşüncə tərzinə tabe etdirilmə vasitəsini görürəm. Maarifçiliyin özünün XX əsr Azərbaycanında fəlsəfi araşdırmaların ən sevimli mövzularından biri olması heç də təsadüfi olmamışdır. Hələ XIX əsrin ikinci yarısından Mirzə Fətəli Axundovun şəxsində təfəkkürümüzü Yeni dövr Avropa düşüncə tərzinə tabe etdirmək istəyi və əzmi ilə öz tarixini başlayan maarifçilik ənənələrimiz özünün demək olar ki bütün tarixi ərzində təfəkkürümüzü əcnəbi ideyalara tabe etdirmək məqsədinə xidmət etmişdir, bununla da bəlkə də müəyyən mənada xalqın mənəvi əsarəti üçün zəmin hazırlamışdır. Öz həyatını Avropanın təqlidi ilə başlayan Azərbaycan maarifçiliyi kommunist hərəkatının Rusiyada siyasi qələbəsi ilə bağlı marksist xarakter kəsb etdi. Lakin Karl Marksın nəhəng elmi irsi dünyanın başqa ölkələrindən olan bir çox marksistlərə həmin bu irs əsasında təqribən eyni adlı, lakin kifayət qədər müxtəlif məzmunlu bir çox təlimləri yaratmağa imkan verdiyi halda, Azərbaycan öz marksizmini bütöv bir sistem olaraq yarada bilmədi və yaratmadı. Bu sahədə Nəriman Nərimanov tərəfindən başlanılan iş yalnız son illərdə Əfrand Daşdəmirov tərəfindən dirçəldilməkdə və uğurla davam etdirilməkdədir. Bir çox əcnəbi marksizmlər isə təqribən eyni adla – marksizm adı ilə adlandırılsalar da onların hər birinin öz xüsusiyyəti və öz təfəkkür ənənələri olmuşdur. Azərbaycan öz marksizmini formalaşdırmadığından, marksizm Azərbaycanda çox asanlıqla məğlub oldu. Azərbaycan kommunistləri sovet marksizminin, yəni marksizm-leninizmin təqdim etdiyi kommunizmdən fərqli bir kommunizmi tanımadıqları üçün bu, marksizm-leninizm marksizminin Rusiyada yaradıcılıq imkanlarının ümumiyyətlə tükənməsindən və kommunizmin siyasi məğlubiyyətindən sonra Azərbaycanda marksist maarifçiliyi öz aparıcı mövqeyini demokratik maarifçiliyə verdi. Azərbaycanda müstəqillik dövrü ərəfəsində və müstəqilliyin ilk illərində total marksist maarifçiliyinin yerini total avrosentrizm və demokratizmin imkanlarını və üstünlüklərini həddindən artıq şişirdən demokratik siyasi maarifçilik aldı. Üstəlik onu da qeyd edim ki, Azərbaycanda demokratik siyasi maarifçilik uzun müddət ərzində demokratiyanın yalnız müsbət xarakteristikasının yayılmasına xidmət etdi. Burada demokratiya bütün yüksək insani keyfiyyətlərlə eyniləşdirilərək göylərə qaldırıldı. O, azadlığın, insan hüquqlarının, humanizmin təcəssümü kimi şüurlara yeridildi. Amma demokratizm qarşısındakı həmin heyrət və heyranlıq xalqın siyasi şüurunun mənəvi köləlikdən hələ də xilas olmadığından xəbər verdi. Hadisələrin sonrakı gedişi bunu təsdiq etdi. Azərbaycan müstəqillik əldə etmə ərəfəsində və müstəqillik əldə etdikdən, dünya birliyinə suveren bir dövlət olaraq inteqrasiya etməyə başladıqdan sonra sosial həyatın demək olar ki bütün sahələrində əsaslı dəyişikliklər baş verdi. Ənənəvi ideologiya bir tarixi yanlışlıq hesab edilərək inkar edildi. Tarixi proses tərəfindən inkar edilən, arxa plana atılan dünyagörüş stereotipləri isə özlərindən sonra ideya vakuumu saxladılar. Bu vakuum gözlənildiyi kimi digər dəyər yönümlərinin məzmunu ilə doldurulmağa başladı. Kommunist dünyagörüşünün və ideologiyasının hökmran olduğu cəmiyyətdən düşüncə plyuralizminə yol verən cəmiyyətə döndükcə ən müxtəlif təfəkkür mexanizmlərinin dirçəldirildiyini müşahidə etdik. Dini təfəkkürün və həmçinin turanizm forması almış cəngavər düşüncə tərzinin intibahı diqqəti daha çox cəlb etdi. Qərbin həyat və düşüncə tərzinin təqlidi də cəmiyyətdə geniş yer tutmağa başladı. Sosial həyatın əksər sahələrində - iqtisadiyyatda, idarəolunmada, mənəvi istehsalda, sosial qarşılıqlı təsirin bütün formalarında duyulan əsaslı dəyişikliklər müəyyən mənada düşüncə azadlığı ilə bağlı idi. Amma maraqlıdır ki, siyasi fəlsəfədə belə bir düşüncə azadlığı demək olar ki, müşahidə olunmadı, kommunizm idealı qarşısında heyranlıq və köləlikdən, demokratik ideya qarşısında heyranlığa və köləliyə total bir sıçrayış müşahidə olundu. Bu sıçrayış nəticəsində cəmiyyətin özünüdərk meyarları başqalaşdı, onun tərəfindən bu günə, keçmişə və gələcəyə verilən səciyyələr köklü dəyişikliklərə uğradı. Artıq həll olunduğu qəbul edilən bir çox problemlər aktuallıq xarakteri kəsb etdi, aktual hesab edilən digər problemlər isə reallıq statusunu itirərək illüziya formasını aldı. Sosial və siyasi fəaliyyət motivləri demokratizmin mütləqləşdirilməsi zəminində yenidən mənalandırıldı. Lakin öncə bütövlükdə həm cəmiyyət tərəfindən tam səmimiyyətlə, həm də dövlət hakimiyyəti tərəfindən rəsmən qəbul edilən, demokratizm pərdəsinə bürünən yeni sosial və siyasi fəaliyyət motivləri, cəmiyyət həyatına nə mənəvi rahatlıq, nə əmin-amanlıq, nə də firavanlıq gətirmədi. Əksinə cəmiyyət özünü ədalətsizlik, səfalət, aclıq, təhdidlər içərisində hiss etdi. Cəmiyyət bütöv, monolit bir millət olaraq möhkəmlənmədi, əksinə parçalanmağa doğru üz tutdu, zəiflədi və hətta müstəqilliyin itirilmə təhlükəsi də yarandı. Aşkar bir şəkildə hiss olunmağa başladı ki, demokratizmin üstünlüyünün etiraf və bəyan edilməsi nə qədər zəruri olsa da, kifayət deyildir. Cəmiyyətdə onu bu təhdidlərdən - ədalətsizlikdən, səfalətdən, aclıqdan, parçalanma və müstəqilliyin itirilmə təhlükəsindən xilas edə biləcək bir qüvvəyə ehtiyac yarandı, cəmiyyət bir ixtiyar sahibini, fövqəlqüdrət sahibi olan bir qüvvəni, bir şəxsiyyəti arzuladı. Bu arzu bir tərəfdən cəmiyyətdə dini hissləri gücləndirdi, digər tərəfdən isə cəmiyyəti ədalətsizlikdən, səfalətdən, aclıqdan, xilas edə biləcək bir şəxsiyyət olaraq diqqəti Heydər Əliyevə yönəltdi. Heydər Əliyev hakimiyyətə gəldi və cəmiyyəti əslində sözün həqiqi mənasında aclıqdan və səfalətdən xilas etdi, parçalanma və müstəqilliyin itirilmə təhlükəsini aradan qaldırdı və bütün bunları O, həm də Azərbaycançılıq ideologiyasını irəli sürərək və gerçəkləşdirərək etdi. Azərbaycanın yeni siyasi fəlsəfəsinin əsası o zaman qoyuldu. Azərbaycançılıq ideologiyasının indi aktuallığı ondan ibarətdir ki, o, türkçülük ideologiyası ilə bir-birini istisna etməmək şəraitində inkişafda olmalıdır, bir-birini şərtləndirmə, bir-birindən asılılıq, bir-birinə etimad göstərmə şəraitində inkişaf etməli və inkişaf etdirilməlidir. Azərbaycan xalqının bütöv və sarsılmaz millət olaraq mövcudluğu və inkişafı bundan əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır. Azərbaycanda siyasi fəlsəfənin maarifçilik səviyyəsindən alimlik səviyyəsinə, asılı şüur səviyyəsindən azad təfəkkür səviyyəsinə yüksəldilməsi üçün zaman artıq gəlib yetişmişdir. Akademik Ramiz Mehdiyev tərəfindən elita problematikasının ön plana çıxarılmasını, demokratiyanın məhz Azərbaycan siyasi elitası kontekstində mənalandırılmasını, xüsusən demokratik konsolidasiya ideyasını həm də bu nöqteyi-nəzərdən alqışlamaq lazım gəlir. Hörmətli akademik tərəfindən son illərdə yazılan bir çox məqalələr geniş ictimaiyyətin diqqətini cəlb etmiş və müxtəlif səviyyələrdə müzakirə mövzusu olmuşdur. Çox yaxşı haldır ki, bu müzakirələrdə bizim Milli Elmlər Akademiyası da, eləcə bizim Fəlsəfə İnstitutu da aktiv iştirak edir. Ramiz müəllimin “Zaman haqqında düşünərkən və elitanı transformasiya edərkən: varislik və innovasiyalılıq” adlı məqaləsinin bizim institutda geniş müzakirəsi də mənim yaxşı yadımdadır. Akademikin “Azərbaycan yolu: stabilləşmədən modernləşməyə doğru” məqaləsi isə Azərbaycanın tutduğu yolun uğurlu olması ilə birgə, həm də digər ölkələr üçün hətta bir örnək, nümunə ola bilməsi faktını ön plana çıxarır. Bütün bunlar göstərir ki, Azərbaycan üçün ideal ola biləcək siyasi nəzəriyyə heç cür əcnəbi ölkələrdən hazır şəkildə əxz oluna bilməz. Azərbaycan özünün siyasi fəlsəfəsinə və siyasi-fəlsəfi ənənələrinə malik olmalıdır.
MAHİYYƏTİN GERÇƏKLƏŞDİRİLMƏSİNƏ YÖNƏLƏN İRADƏ ÖN PLANDA:
Dünyanı, ilk növbədə isə sosial dünyanı, cəmiyyəti xaosdan, anarxiyadan xilas etməyi, ədalətli cəmiyyət qurmaqla Yer üzərində ilahi nizamı bərqərar etməyi və bununla da həyatı gözəlləşdirməyi özünə borc bilən insan zadəgandır. Zadəgan əmindir ki, cəmiyyət məhz onun ruhunda daşınan ideal əsasında, məhz onun zəkasında öz təcəssümünü tapan aydın və aşkar həqiqət əsasında və məhz onun iradəsində ifadə olunan ideala və həqiqətə doğru əzmkarlıq əsasında xilas edilə bilər və ilahi nizamın Yer üzərində bərqərar olunmasına məhz onun özü nail ola bilər. İlahi nizamın Yer üzərində bərqərar olunması isə sözün böyük mənasında həqiqi dövlətdir. Həqiqi dövlət həqiqətən də Dünya Ruhunun, Dünya Zəkasının və Dünya İradəsinin Yer üzərində sosial olaraq gerçəkləşməsi, Dünya Nizamının sosial mücəssəməsi və təcəssümüdür. Əgər cəmiyyətdə hər bir kəsin fərdi həyatı ümumi substansial həyatın üzvi tərkib hissəsi olmaqla həm də sosial həyatın üzvi tərkib hissəsidirsə, onda belə bir cəmiyyət Dünya Ruhunun Yer üzərində sosial olaraq gerçəkləşməsidir, həqiqi dövlətdir, insan münasibətlərinin həqiqiləşərək gözəlləşməsidir. Əgər cəmiyyətdə hər bir kəsin fərdi həyatı eyni zamanda ümumi substansial həyatın üzvi tərkib hissəsi olmaqla həm də sosial həyatın üzvi tərkib hissəsi deyildirsə, onda belə bir cəmiyyət dünyanın həqiqi mahiyyətindən və ruhundan uzaqdır, insan münasibətlərinin yalanlaşmaqla eybəcərləşməsidir. Əgər cəmiyyətdə hər bir kəsin sosial sistemin elementi olaraq aldığı ad onun həqiqi adı, təbii təyinatı ilə üst-üstə düşürsə, onda belə bir cəmiyyət Dünya Zəkasının Yer üzərində sosial olaraq gerçəkləşməsidir, həqiqi dövlətdir, insan münasibətlərinin əsl idrak süzgəcindən keçərək gözəlləşməsidir. Əgər cəmiyyət tərəfindən insanlara verilmiş ad, obraz, maska, onlara həvalə edilmiş fəaliyyət forması və sosial rol onun həqiqi adına, təbii təyinatına uyğun deyildirsə, onda belə bir cəmiyyət özünü dərk etməmişdir, eybəcərdir. Əgər cəmiyyətdə hər bir kəs öz işini, ürəkdən sevdiyi işi, bütün varlığı ilə bağlı olduğu işi görürsə, mükafatlanma xatirinə özü üzərində zorakılıq etmirsə, onda belə bir cəmiyyət Dünya İradəsinin Yer üzərində sosial olaraq gerçəkləşməsidir, həqiqi dövlətdir, insan münasibətlərinin azad edilərək gözəlləşməsidir. Əgər cəmiyyətdə hər bir kəs öz işini, ürəkdən sevdiyi işi, bütün varlığı ilə bağlı olduğu işi görmürsə, faydalanmaq xatirinə özü üzərində zorakılıq edirsə, onda belə bir cəmiyyət insan münasibətlərinin kölələşdirilərək eybəcərləşməsidir. Əgər cəmiyyətdə hər bir kəs öz yerini, özünün təbii təyinatına uyğun gələn yeri tutursa, onda belə bir cəmiyyət Dünya Nizamının Yer üzərində sosial mücəssəməsi və təcəssümüdür, Yüklə 3,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|