ADİL ƏSƏdov fəLSƏFİ pentalogiya beşinci cild SİyasəTİn fəLSƏFƏSİ

Ləman SƏMƏDOVA: Amma Gözəlliyin fəlsəfəsini də görünür elə Adil Əsə­dov yaratmalı idi.

Zavər QAFAROV: Adil müəllim, şəxsiyyətin formalaşmasında ob­yektiv şəraitin rolunu Siz ümumiyyətlə inkarmı edirsiniz?

Adil ƏSƏDOV: Şəxsiyyətin formalaşmasında ob­yektiv şəraitin ro­lu­nun müəyyənedici olması ideyası ilə yalnız o mənada razılaşmaq olar ki, şəxsiyyətə ehtiyacın bütün dolğunluğu ilə hiss olunduğu dövr - obyektiv dünyanın aşkar bir şəkildə tənəz­zül etdiyi dövrdür. Bir qədər öncə Sizin xatırlatdığınız dövrlər - Napoleona qədərki Fransa, Məhəmməd Peyğəmbər­ə qədərki Ərəbistan belə bir tə­nəz­­zül vəziy­yətində idi. Şəxsiyyət tənəz­zül dövrünü başa çatdırır, tərəqqi döv­rünə başlanğıc verir.

Tahirə ALLAHYAROVA: Adil müəllim, Siz qeyd edirsiniz ki, şəx­siy­yət­lər cəmiyyəti gözəlləşdirir, amma, doğrusu, mənə isə bə­zən elə gəlir ki, şəxsiyyətlərin çoxluğu cəmiyyəti gözəl­ləş­dir­mir, əksi­nə, bəlkə də eybəcərləşdirir.

Adil ƏSƏDOV: Tahirə xanım! Mən şəxsiyyət anlayışına persona­lizm mövqeyindən yanaşıram. Personalizm, müəyyən məna­da, aristo­kra­­tik konsepsiyanın cəmiyyət həyatına tətbiqi ilə bağ­lı bir cərəyandır. Elə bu səbəbdən də istərdim ki, dünya el­­­­min­­­­də bir əsrdən artıq bir tarixi olsa da, Azərbaycan elmin­­də təzəcə cücərməkdə olan bu cərəyana qısaca bir xarak­teris­tika verim. Personalizm – şəxsiyyəti substansial bir baş­lanğıc hesab edən və dünyanı məhz bu başlanğıc­dan çıxış edə­rək izah edən bir nəzəriyyədir. Bizdə, Azər­bay­canda isə şəx­siyyətin anlaşılması, hələ ki, ənənəvi marksist sxemə isti­nad edir. Bu sxem özlüyündə obyektivist xarakterlidir. Əslin­də isə dünyada və cəmiyyətdə şəxsiyyətin həqiqi rolu, düşü­nü­rəm ki, obyektivizmin güman etdiyindən qat-qat yüksək­dir. Per­so­nalizm şəxsiyyətin həmin bu yüksəkliyindən çıxış edir. Şəxsiyyət fərddən hər şeydən öncə onunla fərqlənir ki, fərd özünü dünyanın bir hissə­si, cəmiyyətin bir üzvü kimi tanıyır, şəxsiyyət isə özü­­­nü çoxsaylı adamlardan biri kimi deyil, təkrarolunmaz, uni­­­kal bir ma­hiy­yət olaraq qavrayır. Fərd ona verilmiş dün­ya­da yaşayır, şəxsiy­yət isə özü öz dünyasını qurur. Fərd zə­ma­nəyə uyğunlaşır, zamanın nəbzini tutur, şəxsiyyət isə za­mana məna verir, zamanın necə olacağını müəyyənləşdirir. Fərd – sosial məkanın sakini, şəxsiyyət isə sosial məka­nın quru­cusudur. Fərd dünyada insanlar üçün artıq yaradılmış yer­lər­dən birini tutmaq istəyir, şəxsiyyət isə bu yerləri yara­dır və bölüşdürür. Bütün bunlar – personalist nəzə­riy­yə­nin ümum­bəşəri prinsip­ləridir. Belə bir nəzəriyyənin Azər­bay­can­­da da inkişaf etdirilməsi üçün isə artıq çoxdan həm tarixi bir zəmin, həm də tarixi bir ehtiyac yaranmışdır. Bu ehtiya­cın varlığını ilk dəfə akademik Fuad Qasımzadə dilə gətirdi, təxmi­nən on beş il bundan qabaq. Bu o vaxt idi ki, dağıl­maqda olan etnik varlığımız yenidən qurulurdu, artıq aşkar olaraq şəxsiyyət zəmini üzərində, Heydər Əliyev şəxsiy­yəti zəminin­də. Bu elə bir vaxt idi ki, «Azərbaycan xalqı» və «azər­bay­­can­lı» anlayışları artıq gerçəklikdən uzaqlaş­dırıla­­raq tarixin arxivi astanasında idilər. Heydər Əliyev Azərbay­can etnoge­ne­zinə Sovet dövlətinin verdiyi töhfəni qoruyub sax­la­dı. O, Azərbaycan xalqının heç bir xal­­qa yamaq olma­dığı­nı, özlü­yündə bir xalq oldu­ğu­nu, Azər­bay­can dilinin heç bir dilə şivə olma­dığını, müstəqil bir dil olduğunu birmənalı olaraq vur­ğu­ladı və gerçəklikdə də təs­diq etdi. Özünün onil­lik haki­miyyəti dövründə isə Azər­bay­can xalqını Azərbaycan milləti etdi. Millət və xalq bir-birin­dən nə ilə və nə qə­dər fərq­lənir? Burada marksist izahın bir daha təqdimatına elə bir ehtiyac görmü­rəm. Yalnız onu xatır­lat­maq­la kifayətlənirəm ki, marksist izah milləti xalq­dan ancaq iqtisadi əlamət əsasında fərqlən­di­rir. Müasir siya­si təfək­kürdə hakim olan bir anlam tərzi də vardır. Bu anlam çərçivəsində millət xalq­dan və digər etnik birliklərdən iqtisa­di və ya marksizmdə sadalanan digər əla­mət­lər əsa­sında deyil, siyasi əlamət əsasında fərq­ləndirilir. Bu halda millət və döv­­lət anlayışları əslində eyniləşdirilir. Hət­ta, dövlət məna­sı­­nı ifadə etmək üçün millət sözü dövlət sözündən daha müna­sib hesab edilir. Fikir verin! Məsələn, ame­ri­kanlar öz döv­lət­lərinə state demirlər, nation deyirlər. Bu­­ra­­da nation həm mil­lət, həm də dövlət mənala­rı­nı verir. Mən hadisələrə amerikan baxış­ını, ümumiyyətlə Qərb anla­mı­nı, müasir anlamı mütləqləş­dir­­mək­­dən nə qədər uzaq ol­sam da, millətin məhz müasir anlam­da, müasir siyasi təfək­kür kontekstində anlaşıl­ması­na üstünlük verirəm, lakin bir əlavə ilə: əgər dövlət öz xalqının iradəsinin ifadəçisidirsə, bu xalq – millət­dir. Millət öz iradəsinin bir aləti olaraq döv­lə­tə malikdir. Yox, əgər, əksinə, xalq dövlətin iradəsi­nin ifadəçi­si­dir­sə, bu, sadəcə olaraq, xalqdır. Heydər Əliye­vin ha­kimiy­yə­ti ərəfə­sin­də Azər­baycanda elə bir dövlət yox idi ki, xalqı öz iradə­sinin icraçısı edə bilsin. Bu, artıq elə bir dövlət də deyildi ki, xalq onda öz iradəsinin ifadəçisini görsün. SSRİ-nin da­ğıl­ma ərəfəsində və SSRİ dağıl­dıqdan sonra da xalq, bir qay­da ola­raq, dövlətin əleyhinə çıxış edirdi, Heydər Əliyev haki­miy­yəti­nə kimi. Çünki xalq dövləti özü üzərində yad bir qüv­və hesab edirdi. Başqa cür ola da bilməzdi. Çün­ki, dövlət hə­lə ki, xalqınkı deyildi. Heydər Əliyev haki­miy­yətə gəldikdən son­­ra isə xalq bir qayda olaraq dövlətin le­hi­nə və müda­fiəsi­nə çıxış etməyə başladı. Çünki, dövləti getdikcə daha çox özü­n­ünkü hesab edirdi. Heydər Əliyev dövləti xal­qın­kı etdi və bununla da Azərbay­can millətini, əslində, O ya­rat­dı. Xa­os, anarxiya, azğınlıq, ədalətsizlik, ac­lıq içə­ri­sin­də inlə­yən və boğulan bir kütlədən nizamı olan, hakimiyyəti olan, iradəsi olan, dövləti olan, firavanlıq yolun­da ilk kövrək ad­dımlarını at­ma­ğa başlayan bir milləti törət­di. Elə bu səbəb­dən də, dü­şü­­nü­­rəm ki, Heydər Əliyevi Azər­baycan mil­ləti­nin sadəcə ola­­raq bir oğlu kimi deyil, Azər­bay­can milləti­nin əslində ata­sı kimi tanımaq daha doğru və daha düzgün olar­dı. Elə buna gö­rədir ki, Heydər Əliyevin məzarı qarşısın­da baş əyən xalq ata it­ki­sinin doğurduğu hissə bənzər bir yaşantını yaşadı. Heydər Əliyevlə vidalaşma mə­rasimi Azər­bay­­can millətinin etnogenezin­də son nöqtəni qoydu.

Müşfiq ŞÜKÜROV: Adil müəllim, mən Sizin zəkanıza əvvəlcədən bə­ləd ol­sam da, hər bir çıxışınıza təzədən heyran oluram. Sizin bugün­kü çıxışınız da həm ilhamlı, şövqlüdür, həm də, həqi­qə­tən də, mənti­qi, ardıcıl. Lakin Siz danış­dıqca mənim içə­rim­də bir qorxu da baş qal­dı­rır. Əgər millət bir tarixi şəxsiy­yə­tin yaradıcılıq məh­sulu­dur­sa, onda, bir zaman keçdikdən sonra, öz milli var­­lı­ğını iti­rə də bilər.

Adil ƏSƏDOV: Təəssüf ki, belədir. Millət şəxsiyyətdən axıb gələn qüd­rət­lə qüdrətlənir, bu axının zəiflədiyi hallarda isə millət öz qüd­rə­tini və əlbəttə ki, hətta müstəqilliyini, deməli, həm də, öz varlı­ğını belə itirə bilir.

Əlikram TAĞIYEV: Məncə isə, millət müstəqil olmaya da bilər. Sizdə söhbət, əgər Əfrand müəllimin, Əfrand Daşdəmirovun terminin­dən istifadə edilsə, siyasi millətdən gedir.

Adil ƏSƏDOV: Əfrand müəllim, əlbəttə ki, görkəmli alimdir. Mən onun irəli sürdüyü konsepsiyaya da, təbii ki, hörmətlə yana­şıram. Am­ma… Siz ali məktəbi ingilis dili ixtisası üzrə bitir­mi­siniz. United Nations ifadəsinə diqqət yetirin. Dövləti ol­ma­­yan xalq millət deyil. Digər bir nümunə: milliləşdirmə sö­zü­nə fikir verin: Milli­ləş­dir­mə sözü öz mənası və mahiyyəti etibarı ilə dövlətinkiləşdir­mə demək deyilmi?

Nizami MƏMMƏDOV: Bəs millətin təşəkkülündə digər faktorların, de­yək ki, təbiətin, təbii mühitin, təbii amillərin, ümumiyyətlə rolu yoxdumu?

Adil ƏSƏDOV: Millətin təşəkkülündə təbii amillərin və təbii şərai­tin rolu, əlbəttə ki, vardır və çox böyükdür. Lakin, ye­ga­nə deyildir. Təbii mühitin xüsusiyyətləri və həmçinin də, əsa­sın­da millətin forma­la­şacağı kütlənin özünəməxsusluğu, tari­xi, qan yaddaşı milli təşəkkül prosesində müəyyənedici olma­sa da, müəyyən və mühüm rol oynayır, lakin bu pro­sesin pas­siv tərəfi olaraq. Təbii mühit və insani kütlə milli et­no­ge­ne­zin əslində feminin başlan­ğıcı­dır. Millə­tin formalaşdı­rıl­ması­nın maskulin başlanğıcı isə şəx­siy­yət­dir. Mən bu şəx­siy­yətin, Heydər Əliyevin öz sözlərini xatır­lat­maq istərdim: «Mən şəxsiyyətə pərəstişin əleyhinəyəm, ancaq heç bir cəmiy­yət şəx­siyyətsiz yaşaya bilməz». Heydər Əliyevə məxsus olan bu sözlər həm də şəxsiyyətlilik şüurundan doğulan qürur hissini də ifadə edir.

Nizami MƏMMƏDOV: Adil müəllim, Siz Heydər Əliyevin timsalında özü­­nü bir şəxsiyyət olaraq qavramadan doğulan qürur his­sindən söhbət açdı­nız. Bəs şəxsiyyət kütlənin gözündə kim­dir?

Adil ƏSƏDOV: Şəxsiyyət odur ki, kütlə ondan hadisə gözləyir. Mən öz fik­ri­min illüstrasiyası üçün, yeri gəlmişkən, yenə də Heydər Əliyevlə bağlı bir nümunə də göstərmək istərdim. Heydər Əliyevin Sovet Azər­bay­ca­nına rəhbər təyin olundu­ğu 1969-cu ildə mən hələ məktəbli idim, təbii ki, nə alim idim, nə də filosof. Lakin kütlənin əhvali-ruhiy­yə­si­ni çox gözəl hiss edirdim. Heydər Əliyev haqqında ən müxtəlif əfsanələr yaradılırdı və yayılır­dı. Xalqda belə bir duyğu var idi ki, bundan sonra heç nə da­ha əvvəlki tək olmayacaq, hər şey başqa cür olacaq, dəyi­şilə­cək. Bəs başqa cür, necə? Bunu xalqın özü bilmirdi, amma, xalq hiss edirdi ki, hər şey Onun dediyindən, Onun nəzərdə tutduğundan asılı olacaq. Bütün nəzərlər Ona çevril­mişdi. Əksəriyyət bundan sonra nəyi və n­e­cə etməli olduğunu onun dilin­dən eşitmək istəyirdi. Şəxsiy­yət fenomeninin illüs­tra­si­yası üçün bi­zə, Fəlsəfə İnstitutu­nun kollektivənə ya­xın olan bir nümunə: mər­hum akademik Firudin Köçərlinin direktorluqdan kənarlaşdırıl­dıq­dan çox illər keçdikdən sonra belə İnsti­tutu­n dəhlizlərinin birin­də görün­məsi və aramla, həqiqə­tən ağsaqqalcasına yerişi bura­da hər şeyi dəyi­şir. Söh­bət edən­lər söhbətlərini kəsir, dəhlizdə hərə­kət edən­lər kəna­ra çəkilir, hamı özünü Firudin müəllimə salam ver­mək, onun­la bir hal-əhval tutmaq üçün hazırlayır. Daha bir nümu­nə, bir daha Heydər Əliyevlə bağlı: 1990-cı ilin 20 ya­nvarından son­ra Hey­dər Əliyev Moskvada Azərbaycanın dai­mi nümayən­də­li­yin­də gö­rün­dü. Bu səhnəni televiziya vasi­təsilə bütün Azər­bay­can xalqı dəfələrlə izləyib, matəm qarı­şıq qürur hissi ilə. Nümayəndəliyin qar­şısında çox adam vardı. Amma, Heydər Əliyev burada görünən kimi oraya yığışan kütlə, elə sonra­dan bu səhnəni izləyən tamaşaçı da aşkar bir şəkildə, birmə­nalı olaraq hiss etdi ki, Bu Şəxs heç bir rəsmi haki­miyyətə ma­lik olmasa da, buraya yığışan çox­say­lı adam­lardan biri deyil. Nümayəndəlik qarşısındakı küt­lə iki yerə parçalan­dı, yol Ona verildi. Hamı bütün qəlbi ilə qəbul etmişdi ki, belə bir tarixi anda Azərbaycan xalqının sözü­nü yalnız O deyə bi­lər. Bu da Heydər Əliyevin kütlə tə­rəfindən bir şəxsiyyət kimi qavranılması ilə bağlı daha bir tarixi epizod. Yeri gəlmişkən, 20 yanvar ona görə törədi ki, xalq Qorbaçovdan hadisə gözləmirdi, çünki onu artıq bir şəx­siy­yət hesab etmir­di, qəti addım atacağını gözləmirdi, yəqin ki, elə buna görə də, qəti addımı xalqın özü atmaq istəyirdi, hadisəni özü törətmək istəyirdi. Heydər Əliyev isə şəxsiyyət idi, lider ol­maq üçün, başçı ol­maq üçün, rəhbər ol­maq üçün, sözün yaxşı məna­sın­da hökm­dar ol­maq üçün doğulanlardan idi.

Vidadi ƏHMƏDOV: Bu fikirlə mən də tamamilə razıyam. Heydər Əliyev, həqiqətən də, hökmdar olmaq üçün doğulanlardan­dır.

Firuzə ƏLİYEVA: Adil müəllim, Heydər Əliyev, əlbəttə ki, böyük şəx­siyyətdir. Amma, Siz onu Azərbaycan millətinin yaradıcı­sı kimi təq­­dim etdiniz. Azərbaycan milləti əsrlər boyu möv­cud olmayıb­mı? Qobustandan, Mannadan, Midiyadan üzü bəri olan mədəniy­yət bizimki deyilmi?

Adil ƏSƏDOV: Təbii ki, bizimdir. Lakin millət əsrlər boyu da­vam edən, necə deyərlər, obyektiv bir prosesin nəticəsi ol­maq­dan daha çox, kon­kret bir şəxsiyyətdə daşınan haki­miy­yət resurslarının, cəmiyyəti bir daha yenidən təşkilatlan­dır­ma resurslarının ger­çək­ləşdirilməsi­nin bir nəticəsidir, siyasi yara­dıc­ılıq resurslarının geniş sosial mə­kan­da gerçəkləşdiril­məsi ilə ifadə olunan konkret bir tarixi hadisə­nin nəticəsidir.

Fikrət ORUCOV: Adil müəllim, mən belə bir məqamı dəqiqləşdirmək istərdim. Ümumiyyətlə, tarixi hadisə de­­­dik­də nəyi nəzərdə tu­tur­sunuz. Hansı əməli tarixi hadisə adlandırmaq olar?

Adil ƏSƏDOV: O əməli ki, o, cəmiyyətin vəziyyətini dəyişir. Müsbət ta­ri­­xi hadisə odur ki, cəmiyyəti əvvəlcə olduğundan daha yaxşı edir, onu ideala yaxınlaşdırır. Mənfi tarixi hadisə isə odur ki, cəmiyyəti əvvəlkindən daha ədalətsiz, daha sıxıntılı, daha acına­caq­lı edir, onu idealdan daha da uzaqlaşdırır.

Əlikram TAĞIYEV: Sizin aristokratik idealınız əslində və­təndaş cəmiy­yə­ti­nin başqa adı deyilmi?

Adil ƏSƏDOV: Qətiyyən. Vətəndaş cəmiyyəti hakimiyyətin nəzarətin­dən çıxan və hakimiyyətə öz diktəsini qəbul etdirən kütlədir. Aristokra­tik idealda isə ümumiyyətlə hakimiyyət yoxdur.

Tahirə ALLAHYAROVA: Adil müəllim, bununla belə mən Sizin aristokratizmə verdiyiniz təriflə zadəganın cəmiyyətin himayəçi­si olması haqqında fikriniz arasında bir qədər ziddiyyət duyuram. Aris­tokratik siyasi təfəkkür sahibi Dünya nizamının bərqərar edil­mə­sini öz üzərinə götürərkən, onu himayə edir, ona müdaxilə edir. Dünya sanki Dünya ruhundan kənarda qalır, passivdir. San­ki cəmiy­yət passivdir, onu bildiyin kimi idarə etmək olar. Lakin, nizam missiyası səlahiyyətini daşıdığı üçün siyasi nizam daşıyıcısı mənim fikrimcə, himayəçi deyil, həmrəy və təəs­sübkeş olmalıdır. Si­yasi təfəkkürdən fərqli olaraq Dün­ya, kosmos, cəmiyyət kortəbii proseslə inkişaf edir və bu fakta siyasi təfəkkür biganə qala bilməz. Şübhə yoxdur ki, əl beynin işini görə bilməz, ancaq əlin də öz yeri və əvəzedilməz icraçı funksiyası vardır. Və yalnız həmrəylik, qarşılıqlı fəaliyyət cəmiyyəti nizama gətirə bilər. Elə bu birxəttlilik, bir amilə üstünlük verilməsi məndə yaranan bir çox sualların səbəbidir.

Adil ƏSƏDOV: Burada heç bir ziddiyyət yoxdur. Dünya Ruhu Dünya­dan kənar olan bir mahiyyət deyildir, əksinə Dünyanın immanent mahiy­yəti­dir, Dünyanı onun mahiyyətinə qaytaran başlanğıcdır. Aristokra­tik siyasi təfəkkür sahibi isə Dünya Ruhunu öz daxilində duyan və mahiy­yətindən qopub ayrılmış cəmiyyəti ma­hiyyətinə qaytarılma­sın­da onunla həmrəy və Sizin dediyiniz kimi təəs­süb­keş olan bir başlan­ğıc­dır. Aristokratik siyasi təfəkkür sahibi o kəs­lər üzərində himayəçidir ki, onlar Dünya Ruhunu öz daxilində duymurlar və öz təbii təyinatlarını görmürlər və gerçəkləşdirmir­lər. Zadəgan insan­lara onların təbii təyinatlarını göstərməkdə və bu təyinatı gerçəkləş­dir­məkdə onlara yardımçı olmaqda Dünya Ruhu ilə həmrəydir.

Ağayar ŞÜKÜROV: Siz qeyd edirsiniz ki, konfusiçilik tarix meydanına zadəgan ruhunun ifadəçisi kimi çıxdı. Əslində isə Konfusi qətiy­yən zadəgan mənşəli deyildi, rəiyyət mənşəli idi.

Adil ƏSƏDOV: Aristokratizm müstəsna olaraq irsən verilən bir keyfiyyət deyildir. Konfusinin özü haqqında dediyi və mənim xü­su­si olaraq vurğuladığım sözlərə diqqət yetirmisinizmi? Konfusi­nin sözləri təxminən belə idi: Mən yalnız 50 yaşında olanda Dünya Nizamını özüm­də dərk etdim. Dünyanı ilahi nizama uyğun şəkildə qurmaq missiyasını özününkü hiss edən insan zadəgandır.

Tahirə ALLAHYAROVA: Mən çox arzu edərdim ki, ümumiyyətlə siyasi fəlsəfədə aristo­kra­tizm termini əvəzinə merito­kra­tizm işlədilsin. Meri­to­kra­tiya sözü xidmət və ləyaqət mənalarını verən merit sözün­dən yaranmışdır. Adil mü­əl­­lim, aristokratiya sözünü müasir ter­min olan meritokratiya ilə əvəz etsəydiniz, daha yaxşı olmaz­dımı?

Adil ƏSƏDOV: Tahirə xanım! Meritokratiya sözünün açıqlanması zama­nı Siz xidmət və ləyaqət terminlərini yanaşı işlədirsiniz, hətta onları demək olar ki, bir sinonim olaraq qiymətləndirirsi­niz. Lakin əslində isə «xidmət və mükafat» müna­si­bət­ləri sosia­lizm üçün, ləyaqət prinsipi aris­tokratizm üçün səciyyəvidir. Meri­to­kra­tiya sözünün la­yiq olanların hakimiyyəti kimi başa düşül­düyü halda isə Sizin qeyd etdiyiniz həmin hal - aristokratiya sözünü müasir termin olan meritok­ratiya ilə əvəz edilməsi əlbət­tə ki mümkündür.

Firdovsiyyə ƏHMƏDOVA: Adil müəllim, siyasi aristokratizmi ön plana çıxaran düşüncə axarında dayanaraq, zadəgan ləyaqətini, mənə­viy­­­yatı­­nı hədsiz dəyərləndirir və intibah dövründən qaynaqlanan elmə, burjua mentalitetinə qarşı isə qapalı bir nifrətlə münasibət göstərir­siniz. Yardıma, bir parça çörəyə şükran olan xalqımızı xilas edəcək fəlsəfənin yaradıcısı missiyasını öz üzərinizə götü­rürsü­­nüz. Sizin fəl­­səfəniz xalqımıza nə verəcək?

Adil ƏSƏDOV: Düşünürəm ki, hər şeydən öncə, ruhun dərinliklərində mürgü­ləyən ləyaqət hissini görmək və tanımaq əzmini, özünütəs­diq qüdrətini.

Firdovsiyyə ƏHMƏDOVA: Zadəgan mənşəli Dionisi zadəgan mənşəli və zadəgan ruhlu Platonu dəyərləndirə bilmir, dəyərləndirdikdə belə, onun idealını gerçəkləşdirə bilmir. Deyirsiniz, o qüdrəti özündə tap­ma­dı. Klassik nümunədə belə gerçəkləşdirilməyən ide­­alı hədsiz qarışmış dəyərlər zamanında gerçəkləşdirmək müm­­­kündür­mü? Si­zin idealınız da, kommunizm idealı qədər utopik və romantik deyil­mi? Bir də ki, həqiqi kommunizm idealı­nı da zadəgan dünyagörüşü zəminində görürsünüz.

Tahirə ALLAHYAROVA: Adil müəllim, mənə elə gəlir ki, Sizin istifadə etdiyiniz bir sıra ifadələr güman etməyə imkan verir ki, Siz aristok­ratizmi ilk növbədə intellektual imkanlarla əlaqələndi­rirsi­niz. Elə buna görə də, Siz aristokratizm sözü əvəzinə ziyalılıq ifadəsini işlətsəy­diniz daha yaxşı olmazdımı?

Adil ƏSƏDOV: Aristokratizm intellekt üzərində deyil, ins­tinkt üzərində bərqərar olur. Aristokratizm prinsipini ən yığcam şəkildə belə ifadə etmək olar: İnsanın fəaliyyəti onun təbii təyinatına, ürəyi­nin haqq çağırışına uyğun olmalıdır, hər bir kəs ürəyin həqiqət çağırışına qulaq kəsilərək öz təbii təyinatından doğan işlə, özü­nün sevimli işi ilə məşğul olmalıdır.

Cəmil ƏHMƏDLİ: Hamının öz sevimli işi ilə məşğul olması yaxşı ideya­dır. Lakin bu praktik olaraq mümkün deyildir. Bu yalnız ideal ola bilər. Bunu reallaşdırmaq isə qeyri-mümkündür.

Adil ƏSƏDOV: Əgər ideallar reallaşdırılmayacaqsa, onda heç yaşamağa dəyərmi? İdealın reallaşdırılmasından imtina etmək mənəvi ölüm­­dür. Mənən ölü olmaq – idealından üz döndərmək demək­dir.

* * *

Leyla NƏZİRZADƏ: Adil müəllimin bu kitabı bizim görmədi­­­­­yi­miz, bi­zim üçün qeyri-adi bir üslubda yazılmışdır.

Əlikram TAĞIYEV: Etiraf etməliyik ki, bu üslub klassik filosofların yazı üslubudur, klassik üslubdur.

Rəna ABDULLAYEVA: Adil müəllimin Siyasi fəlsəfəsi vaxtında meyda­na çıxan və vacib olan bir əsərdir. Siyasi sistemlərin dərinliklərində yatan mexanizmlər müəllif tərəfindən cəsarətlə, səmimiyyətlə və aş­kar müəllif mövqeyi ilə üzə çıxarılır. Belə bir əsərin meydana çıx­ması faktının özünü qeydsiz-şərtsiz fərəhli bir hal hesab edi­rəm. Mən hörmətli müəllifə belə bir məsləhət verməyə də cəsarət edirəm ki, bu əsərin yalnız nəşri ilə öz işini bitmiş hesab etməsin. İstərdim ki, Adil müəllimin etik baxışlarının cəmiyyət içərisində geniş yayıl­ması üçün kütləvi informasiya vasitələrində geniş disputlar təş­kil olunsun. Bu baxışlar dünyanın bütün Böyük Din­ləri ilə, xüsusən İslamla son dərəcə həmahəngdir. Etik norma­lar­la, əxlaqi dəyərlərlə bağlı müəllifin uğurla həll etdiyi bir çox məsələlər bizim müasir cəmiyyəti dərindən narahat edir və onun üçün son dərəcə zəruridir. Müəllifin əxlaqi mülahizələrinin geniş auditoriyaya çatdırılması xal­qı­mıza yalnız fayda gətirə bilər.

Mətləb MAHMUDOV: Adil müəllimin Azərbaycan oxucusuna təq­dim etdiyi bu kitab doğrudan da Azərbaycan fikir tarixində öz yeri ola biləcək, sözün əsl mənasında həqiqi fəlsəfi bir əsərdir.

Həbib HÜSEYNOV: Siyasətin fəlsəfəsinin hələ 2001-ci ildə çap olunan birinci nəşri bu günə qədər də mənim stolüstü kitabımdır. Bu kitabı demək olar ki hər axşam yenidən nəzərdən keçirirəm və hər dəfə də burada yeni çalarlar tapıram. Çox maraqlıdlr ki, elə bununla da gərgin iş gününün bütün yorğunluğundan sanki xilas olmuş oluram.

Məhərrəm QASIMLI: Üstəlik onu da deyə bilərəm ki, burada verilən fikirlər ümumbəşəri xarakter daşıdığı üçün lokal miqyasla məh­dud­­laş­dırılmamalıdır. Kitab mütləq əcnəbi dillərə tərcümə edi­lərək ya­yıl­malıdır.

Ağayar ŞÜKÜROV: Məncə, bu söylənilənlər təkcə bu kitaba aid edilmə­mə­lidir. Müəllif özünün elə əvvəlki əsərlərində də özünü müstə­qil fikir söyləmək qabiliyyətinə, orijinal təfəkkürə malik, öz dəsti-xətti olan bir alim kimi tanıda bilmişdi və nümayiş etdirə bil­mişdi.

Rasim MİRZƏYEV: Adil müəllimin bütün əsərləri həqiqətən də oriji­nal­dır.

Əziz MİRƏHMƏDOV: Mən Adil Əsədovun əvvəlki kitablarından birini, Təfə­kkürün fəlsəfəsini diqqətlə nəzərdən keçirmişəm və onu həqi­qətən də əsl elmi dəyərə malik olan bir əsər kimi tanımışam.

Kamal TALIBZADƏ: Mən Təfəkkürün fəlsəfəsini nəinki nəzərdən ke­çir­mi­şəm, hətta diqqətlə oxumuşam da. Həqiqətən görkəmli əsərdir.

Əziz MƏMMƏDOV: Təfəkkürdən bəhz edən alimin təbii ki, güclü təfək­kürü olmalıdır. Şükürlər olsun ki, Adil müəllim belə bir güclü tə­fək­kür sahibidir.

Oruc ABDULLAYEV: Təfəkkürdən, idrak nəzəriyyəsindən, məntiq prob­­lem­lərindən belə bir görkəmli əsər yazmaq doğrudan da heç də hər filosofa nəsib olmur. Bu, bir həqiqətdir.

Tofiq KÖÇƏRLİ: O əsəri mən də oxumuşam. Müəllif onu mənə öz avto­qrafı ilə bağışlayıb. Adil Əsədov burada öz intellektual imkanları­nın genişliyini çox gözəl nümayiş etdirir. Bu imkanların getdikcə daha çox gerçəkləşdirildiyinə şadam.

Asəf NADİROV: Təəssüf ki, dediyiniz və həmişə təriflərə qərq etdiyiniz o kitabı müəllif hələ ki, mənə bağışlamayıb. Mənim Adil Əsədov ba­rədə təəssüratım yalnız onun çıxışlarına və haqqında söyləni­lən­lə­rə istinad edir. Lakin bu təəssürat kifayət qədər xoşdur.

Emin ŞƏKİNSKİ: Mən Adil müəllimin əsərləri içərisindən yalnız Gözəl­liyin fəlsəfəsi ilə tanışam. Bircə bu əsərlə tanışlıqdan aydın bir şəkil­də görünür ki, filosof Adil Əsədovun yazı üslubu son dərəcə oriji­nal­dır. Elə mən də belə bir üslubda yazılan heç bir əsərlə bu vaxta qədər rast­laş­mamışdım.

Abdusalam QUSEYNOV: Adil Əsədovun hadisələrə baxışı çox maraqlı və fəlsəfidir.

Əlisa ƏHMƏDOV: Mən Adil Əsədovun həm Gözəllik fəlsəfəsi, həm Tə­fək­kür fəlsəfəsi, həm də indiki Siyasət fəlsəfəsi hər biri ayrılıqda bir nəzəriyyədir. Etiraf etməliyik ki, Adil müəllim nəzəriyyələr müəl­li­fidir.

İsa HƏBİBBƏYLİ: Tə­fək­kürün fəlsəfəsi ilə mən hələ ki tanış deyiləm. Am­ma Gözəlliyin fəlsəfəsi və Siyasətin fəlsəfəsi ilə yaxından tanı­şam. Adil Əsədovun yazı və təfəkkür üslubu həqiqətən də qeyri-adi və orijinaldır.

Həsən ƏLİBƏYLİ: Mən Adil müəllimlə eyni müəssisədə çalışı­ram. Am­ma, onun özü ilə deyil, əsərləri ilə daha çox rastla­şı­ram. Bu da çox sevindirici haldır.

Cəlal MƏMMƏDOV: Mən də Adil müəllimin simasını şəxsi həyatdan da­ha öncə onun kitablarında görmüşəm.

Bəhram ZAHİDOV: Adil müəllim həqiqətən də böyük alimdir.

Tofiq HƏSƏNOV: Mən Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanın­da Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Şurasının bir nümayəndəsi olaraq qeyd edim ki, Azərbaycanda fəlsəfə ilə bağlı bir sıra qeyri-hökumət təşkilatları mövcuddur. Amma ilk öncə Adil müəllimin rəhbərlik etdiyi Fəlsəfi Maarifçilik Assosiasi­yası yada düşür.

Adil ƏSƏDOV: Təşəkkür edirəm, Tofiq müəllim.