ADİL ƏSƏdov fəLSƏFİ pentalogiya beşinci cild SİyasəTİn fəLSƏFƏSİ

Əli ABASOV: Bunlar çox mürəkkəb məsələlərdir. Demokratiyaya mə­nim də çoxlu iradlarım vardır. Lakin bəşəriyyətin demokra­ti­yadan başqa bir yolu doğrudan da yoxdur. Sizin dediyiniz aris­tok­­­ratizm artıq qurta­rıb, indiki aristokratiya burjua nəslidir. Aris­tok­ratiya bir sinif olaraq tarixin ötən qatlarında qalmışdır.

Adil ƏSƏDOV: O yerdə və o xalqda ki, aristokratizm artıq qurtarıb, o yer­də və o xalq­da həqiqi azadlıq, həqiqi xoşbəxtlik və həqiqi gö­zəl­­lik də artıq qurtarıb. Aristokratiya sinif deyil, hansısa bir silkin nüma­yən­dəsi deyil, çoxsaylı adamlar toplumu deyildir. Zadəgan – personalist etikanın daşıyıcısıdır.

Əli ABASOV: Personalist etika ilə yanaşı bir patriarxal etika da möv­cuddur. Adil müəllim, yəqin ki, razılaşardınız ki, Siz daha çox, patriarxal etikanın daşıyıcısınız. Patriarxal etika ilə aristokratizm ara­sın­da isə bir uçurum da vardır.

Adil ƏSƏDOV: Mən tamamilə əksinə olaraq belə düşünürəm ki, aris­tokratizm ümumiyyətlə patriarxal mənşəlidir. Zadəgan – ata olma­nın təcəssümüdür.

Əli ABASOV: Yaxşı yadımdadır, sovet dövründə rayonların birində bir qadın katib vardı. Mən özüm də o rayonda işləyirdim, və bu qadının kişilərə necə ustalıqla böyüklük etdiyini öz gözlərimlə görürdüm.

Adil ƏSƏDOV: Kişilərə deyəndə yəqin ki Siz məmur vəzifələrində çalı­şan kişiləri nəzərdə tutursunuz. Məmur isə özündə həm də feminin ele­mentləri kifayət qədər daşımırsa, hakimiyyətin iye­rar­xik pillələri ilə uğurla yüksələ bilməz. Əgər məmur угадать и угодить “iste­dad”ını lazımınca mənimsəməmişsə, onun xidməti karyerası asan­lıq­la qırıla bilər. Frensis Bekonu və onun xidməti karyerasını yada salın.

Əli ABASOV: Bekonun, «bilik – qüvvədir» kəlamının müəllifinin insan­la­ra necə işgəncələr verdiyini eşitmisinizmi?

Adil ƏSƏDOV: İşgəncə məsələsini - xeyr, eşitməmişəm. Lakin, «bilik – qüvvədir» kəlamı Bekonun bir məmur olaraq qadın təbiətindən xə­bər verir. Mənə elə gəlir ki, Siz Bekonun bu məşhur kəlamın­dakı «bi­lik» sözünə nəsə bir «savad», «tərbiyə», «mədəniyyət» mə­naları­nı verirsiniz. Məncə, Bekonun özü isə bu sözə tamamilə başqa mə­na­ları verirdi. Bekon belə hesab edirdi ki, müxtəlif təbiət predmet­ləri arasındakı, o cümlədən insanlar arasındakı münasibətləri ona görə bilmək lazımdır ki, öz məqsədlərini hə­yata keçirmək üçün təbiət predmetləri arasındakı bu münasibət­lərdən və eləcə də insan­lar arasındakı münasibətlərdən uğurla istifadə edə biləsən. Əgər özün gücsüzsənsə, məqsədlərinə başqa birisinin, güclünün əli ilə yeti­şə biləsən. Bekon eyni qayda ilə həm də təbiətin də üzərində hökm etmək istəyirdi. O təbiəti ona görə öyrənməyi məsləhət gör­müşdü ki, təbiəti təbiətin özünün kömə­yi ilə insana tabe etdirə bilsin. Buna bizim dildə «ilanı Seyid Əh­məd əli ilə tutmaq» deyirlər. Bekonun fəlsəfəsi qadın təbiətin­dəki təhrikçilik motivlərini anlamaq üçün son dərəcə faydalıdır.

Əli ABASOV: Mənə elə gəlir ki, Siz qadına yüksəkdən baxırsınız və onu alçaldırsınız.

Adil ƏSƏDOV: Nə danışırsınız?! Mən hesab edirəm ki, qadın olmasaydı, dünyanın yaraşığı yarıbayarı azalmazdı, bütövlükdə itərdi. Qadın zərifli­yin, mədəniyyətliliyin, xeyirxahlığın, mərhəmətliliyin, səda­qə­tin, qayğıkeşliyin mücəssəməsidir. Zərifliyi olmayan, mədəniy­yəti ol­ma­yan, xeyirxahlığı olmayan, mərhəməti olmayan, səda­qəti olma­yan, qayğıkeşliyi olmayan dünyanın nə yaraşığı olardı? Ailəsi, isti ocağı olmayan kəsin həyatı məgər həyatdırmı? Ana nəvazişindən, ba­cı şəfqətindən məhrum olan ocaq məgər ocaq­dırmı? Qızcığazın şıltaqlığı ilə təravətlənməyən sığınacaq məgər evdirmi?

Əli ABASOV: Qadın mövzusuna yaxşı yekundur.

Rəna MİRZƏZADƏ: Mən başa düşə bilmirəm, yekun sözünü nə üçün məhz kişi söyləməlidir?!

Adil ƏSƏDOV: Söylədiklərimə əlavə olaraq hətta onu da deyərdim ki, qa­­dın kişidən daha çox, daha artıq dərəcədə insandır.

Sənubər İSKƏNDƏRLİ: Adil müəllim, Sizin sonuncu fikriniz, qadının kişi­dən daha çox, daha artıq dərəcədə insan olması barədə söylə­diyi­niz fikir mənə xüsusən maraqlı və orijinal göründü.

Adil ƏSƏDOV: Təşəkkür edirəm. İnsan gözəlliyi idealına yaxınlıq baxı­mından kişi obrazı qadın obrazı ilə heyvan obrazı arasında hara­dasa aralıq mövqe tutur.

Saleh BAĞIROV: Əstafürullah…

Əli ABASOV: Gəlin, qayıdaq tiranizm mövzusuna. Adil müəllim, Siz tira­nizmi aşkar bir şəkildə bəraətləndirirsiniz. Siz bir fikir verin. Hitler dəfələrlə öz ideologiyasını dəyişdi, sirdaşlarını güdaza verdi.

Adil ƏSƏDOV: Düz deyirsiniz, mən tiran adına hörmətlə yanaşıram. Makedoniya­lı İsgəndəri, Napoleonu, Atatürkü hörmətlə anma­maq olarmı? Lakin Hitlerə qarşı isə nifrət və ikrah hisslərini ya­şayıram. Hitler tiran deyildi, əslində despot idi. Tiran dünyanı elə dünya­nın öz idealına yüksəldən kəsdir, despot isə dünyanı, xüsu­sən də cəmiy­yəti müəyyən qrup insanların rasional iradəsinə tabe etdirən kəsdir. O ki, qaldı, ideologiyasını dəyişmək, əvvəlki sirdaşlarından üz dön­dər­mək məsələlərinə, bu cəhətlər elə ti­raniz­mə də xasdır. Əvvəlki ideologiyasına və əvvəlki sirdaşlarına bağlılıq keçmiş qarşı­sın­da köləlikdir, dünyaya bağlılıqdır, obyek­tivizmdir. Siz ümumiy­yətlə zorakılığın əleyhinəsiniz. Bəs, əgər dün­ya eybəcərdirsə, onu zor gücü ilə gözəlləşdirmək lazım de­yilmi?

Ağayar ŞÜKÜROV: Siz əksəriyyətdən fərqli olaraq obyektivizmə sayğı­sız­lıq­la yanaşırsınız. Sizin tirana verdiyiniz səciyyə də Sizin elə sub­yek­tiv qiymətiniz deyilmi?

Adil ƏSƏDOV: Tiranın dünyagörüşü ümumiyyətlə subyektivist xa­rakterli olduğu üçün tirana yalnız subyektivist qiymət vermək mümkündür. Tiranik fəaliyyətə obyektivist qiymət vermək tira­nik mahiyyəti təh­rif etmək deməkdir. Tiran yalnız öz ürəyinin sə­sinə inanan kəs­dir. Başqa adamların rəyi onun üçün tam əhəmiy­yətsiz olmasa da, az əhəmiyyətlidir. Başqaları onun gözündə, yal­nız tə­bəə­ olmasa belə, mütləq həqiqət daşıyıcısı deyildir. Obyek­tivizm isə öz ürəyinin səsi­nə deyil, başqa adamların, ətraf­da­kı­ların mövqeyinə inanmaq de­mək­dir.

Ağayar ŞÜKÜROV: Təbəəliyin başlıca mənbəyi kəndlidir, - deyirsiniz. Niyə?

Adil ƏSƏDOV: Çünki məhz kəndli öz ürəyinin səsinə etibar etmir, öz şəxsi rəyinə inanmır, bir sözlə, təbəələşməyə meyillidir.

Ağayar ŞÜKÜROV: Siz Tiranın cəngavər mənşəli olduğunu qeyd edir­siniz. Stalin – cəngavər idimi?

Adil ƏSƏDOV: Əslində, bəli, cəngavər idi.

İlham MƏMMƏDZADƏ: Mənə elə gəlir ki, müəllif konsepsiyasında liderlik (Stalin), sosializmin xüsusiyyətləri, marksizmin tənqidi məsələləri bir qədər sadələşdirilmiş görünür. Düşünürəm ki, müəl­lif eyni zamanda qərb neo­marksizminə, sosializmin xüsusiy­yətləri ilə bağlı prob­lemlər üzrə Qərb, Rusiya və sovet müəllifləri­nin əsər­lərinə istinad etsəydi, bu, işə heç də mane olmazdı. Bu problemin historioqrafiyası isə xeyli genişləndirərdi.

Adil ƏSƏDOV: Qərb neomarksizmi ilə də, qərb sovetologiyası ilə də, kommunizmi özünəməxsus şəkildə mənalandıran sovet-Rusiya mü­əl­lif­lərinin əsərləri ilə də kifayət qədər tanışam. Lakin, bu müəl­­liflərin içərisində Berdya­yev­dən və Zinovyevdən başqa bir əhəmiy­­yət­lisini görmədim. O ki, qaldı mənim bu müəlliflərin əsər­­lərinə iqti­bas etməməyim məsələsinə, Berdyayevə mən bü­tün qəlbimlə bağ­lı­yam və əgər yaddaşım məni aldatmırsa, onun fi­­kirlərinə dəfə­lərlə iqtibas etmişəm.

Ağayar ŞÜKÜROV: Siz, sosializm də kapitalizm kimi plebey mənşəli olub determinizmə əsaslanır, - kimi bir ifadə işlədirsiniz. Qədim Roma­da tüfeyli həyat sürən lümpen-proletariat plebey adlan­dırılır­dı.

Adil ƏSƏDOV: Düşünmürəm ki, qədim Romanın lümpen-prole­tariatı ilə plebeylər arasında aparılan identifikasiya özünü doğrulda da bi­lər, doğrulmaya da bilər. Plebey lümpen-proletar da ola bilərdi, var­lı bir tacir də ola bilərdi. Plebey yalnız patrisiyə qarşı qoyula­raq səciyyə­ləndirilə bilər. Plebey və patrisi arasındakı mahiyyət fər­qini isə mən belə ifadə edərdim: Ürəyinin həqiqət duyğusun­dan çıxış edərək fəaliy­yət göstərən kəs patrisi, fayda prinsipin­dən çıxış edərək fəaliy­yət göstərən kəs isə plebeydir.

Tahirə ALLAHYAROVA: Bəs, Siz bərabərlik ideyasına necə ba­xırsınız?

Adil ƏSƏDOV: Bərabərlik ideyası, məncə, qeyri-təbiidir. Ona gö­­rə yox ki, insanların bəziləri digərlərinə nisbətən daha qiymətli, daha yük­sək səviyyəlidirlər. Ona görə ki, insanlar öz təbii təyinatlarına görə müxtəlifdirlər. İnsanlar yüksək səviyyəlilərə və yük­sək sə­viy­yə­də olmayanlara yalnız o əsasda ayrıla bilərlər ki, onların bə­ziləri öz həqiqi həyati ideallarına yaxın, bəzi­ləri isə həqiqi idealla­rın­dan uzaqdırlar. İnsanların bə­zi­ləri öz təbii təyinatlarına uyğun həyatı yaşayır, di­gərləri isə öz daxilində daşıdıqları təbii təyinat­ları­­nı gerçəkləşdirmirlər, öz taleyini yaşamırlar, özlərini sui-isti­fa­dəyə mə­ruz qoyurlar, özlərini istismara uğradırlar.

Ağasəlim ƏLƏSGƏROV: Təsvir etdiyiniz bu hadisə istismar deyildir, ona başqa bir ad qoymaq lazımdır: özü üzərində zorakılıq, özünə­qəsd və sair buna bənzər bir şey.

Teymur VƏLİYEV: Sosializmdə istismar vardımı?

Adil ƏSƏDOV: Sosializmdə muzdlu əmək olduğu üçün istismar da vardı. Bu cəhət sosializmi kapitalizm ilə eyniləşdirir. Muzdlu əmək isə istismarla eyni qəbildən olan köləliyi törədir.

Ağasəlim ƏLƏSGƏROV: Burada mən Karl Marksın bir klassik kəlamını xatırlatmaq istərdim: Kapitalizmdə muzdlu işçi şahin kimi acdır və şahin kimi azaddır.

Adil ƏSƏDOV: Köləlik qeyri-aşkar şəkildə olsa da, muzdlu əməyin mahiyyətində gizlənir. Əgər mən muzdla bir adam üçün işləyirəmsə, bu o demək deyildirmi ki, mən onun iradəsini yerinə yetirirəm. Başqasının iradəsinin yerinə yetirildiyi bütün hallarda dolayı yolla həyata keçirilsə də, köləlik mövcuddur.

Ağasəlim ƏLƏSGƏROV: İnsanın heç nəyi olmayanda özünü bir qədər küskün hiss edir.

Adil ƏSƏDOV: Kölə kimi küskün, elə deyilmi?

Ağasəlim ƏLƏSGƏROV: Kölə tamam başqa bir şeydir. 1861-ci ildə təhkimçilik hüququ ləğv edilərkən, eyni zamanda köləlik də ləğv edil­­di. Kapitalizmdə insan bir vətəndaş olaraq azaddır, köləlik yox­dur.

Adil ƏSƏDOV: Fəlsəfi olaraq, əgər bir insan öz iradəsini başqa birisinin iradəsinə tabe etdirirsə, kölədir. Hakimiyyət və köləlik arasındakı münasibətlər sahibkarlıq və mülkiyyət arasındakı münasibətlər ki­mi­dir. Bir kimsə mənim hökmümlə fəaliyyət göstərirsə, mənim mülkiyyətimdir.

Ağasəlim ƏLƏSGƏROV: Siyasət – iqtisadiyyatın məcmusudur, kristal­laş­masıdır. Bu doğrudur. Lakin, mülkiyyət və hakimiyyət arasın­da apardığınız paralellər yalnız quldarlıq cəmiyyətində özünü doğ­rulda bilərdi. Kölə bu zaman doğrudan da quldarın mülkiy­yəti idi.

Adil ƏSƏDOV: Quldarlıq cəmiyyətində insan insan üzərində hakimiy­yə­­tə, tam və aşkar mülkiyyət hüququna malik idi. Kapitalizmdə isə insanın insan üzərində hakimiyyəti və insanın insan üzərində mül­kiy­yət hüququ qismən və qeyri-aşkar xarakter daşıyır.

Teymur VƏLİYEV: Siz danışdıqca Sizin bir konfransda etdiyiniz çıxışı da xatırlayıram. Sizin təfəkkürünüz həqiqətən də qeyri-adi və oriji­naldır.

Ziba AĞAYEVA: Adil müəllim, Siz bir qədər öncə doğru olaraq qeyd etdi­niz ki, insanların bəzilərini digərlərinə nisbətən daha qiymət­li, daha yüksək səviyyəli hesab etmək düzgün deyildir. Əgər belə­dirsə, Siz nə üçün şi­­əliyi sünniliyə nisbətən alçaldırsınız?

Tahirə ALLAHYAROVA: Niyə ki? Adil müəllim şi­­əliyi şə­hər mədəniy­yətinin ifadəçisi kimi təqdim edir. Məgər, şəhərli olma alçalma­dır­mı?

Fuad QASIMZADƏ: Adil müəllim, Siz ilkin və həqiqi islamı kəndli dün­ya­­görüşü kimi təqdim edirsiniz. Bəs islam elə şəhərdə for­­­ma­­laşma­mışdımı?

Adil ƏSƏDOV: Məhəmməd Peyğəmbər şəhərli praqmatizmini heç cür qəbul edə bilmirdi və peyğəmbər olmazdan öncə də şəhər uti­litariz­minin yaratdığı boğucu mənəvi atmos­ferdən xilas olmaq üçün tez-tez dağlara çəkilərdi. Peyğəmbərliyə də, vəhy yüksək­lik­ləri­nə də elə dağ­larda çatmışdı. Peyğəmbərlik missiyasını həyata keçirərkən isə Mək­kə şəhərinin heç də azlıq təşkil etməyən sa­kin­ləri onu görə daş-qalaq etmək və öl­dür­­mək niyyətinə düşmüş­dü­lər. Məkkəlilər Mə­həm­­məd Peyğəmbəri ona görə daş-qalaq et­mək və öl­dür­­mək niyyə­tində idilər ki, Peyğəmbər şəhərli fərdiy­yətçiliyinə qarşı əslin­də kənd­li dünya­­görüşü üzərində qurulan ic­ma dəyərlərini, müsəlman ümmətçiliyini qoyurdu. Sonradan bu, həm də şəhərli hedonizminə qarşı ilahi əxlaqın qoyulmasına gətirib çıxardı.

Zakir MƏMMƏDOV: İslam fəlsəfəsinin əsas cərəyanlarından biri olan məşşailiyi Siz şiizmin fəlsəfəsi hesab edirsiniz. Sünnizmin fəlsəfəsi olaraq – sufizmi, ilkin müsəlmanlığın fəlsəfəsi olaraq isə kəlamı ön plana çəkirsiniz. Həmin cərəyanlar arasındakı prinsipi­al fərqi isə onda görürsünüz ki, bu cərəyanlar bir-birlərindən Allahı dərk etmə tərzləri ilə fərqlənirlər. Sizin nöqteyi-nəzərdən, məşşailik Allahı de­ter­minist anlamda, sufizm – panteist anlamda, kəlam isə transsen­dental anlamda dərk edir. Ola bilər. Ümumiy­yətlə götürül­dükdə, görünür, bu elə belədir. Lakin həmin cərə­yan­ların konkret nümayən­də­lərinə müraciət etsək, onların Allahı dərk etmə tərzləri arasındakı fərqləri üzə çıxarmaq o qədər də asan deyildir.

Ağayar ŞÜKÜROV: Adil müəllim, Siz yazırsınız ki, müsəlmanlığın şə­hər­li ruhuna uyğunlaşdırılması onu şiələşdirdi, cəngavər ruhuna uyğunlaş­dırılması isə sünniləşdirdi. Əslində isə, süni-şiə qarşı­dur­­ma­­sı sadəcə olaraq bir siyasi hadisə kimi yaranmışdı. O nə şəhərli­liyə, nə cəngavərliyə aid edilə bilməz. İraqda da, İranda da şəhər də var, ordu da. Türkiyədə də, həmçinin. Nə üçün İraqın və İranın mü­səl­manları şiədir, Türkiyənin müsəlmanları isə – sünni?!

Adil ƏSƏDOV: Çünki, İran və İraq hər şeydən öncə şəhərlilik ənənə­lərinin daha qədimdən inkişaf etdiyi ərazilərə aiddir. Üstəlik, is­lam­da təfəkkür ənənələri ilə bağlı konsepsiyamda mən onu da qeyd etmişəm ki, burada söhbət for­mal müsəlmanlıqdan, formal sünnilik­dən və formal şiəlik­dən getməyib, həqiqi müsəlmanlıq­dan, həqiqi sünni­likdən və həqiqi şiəlikdən gedir. Belə ki, həqiqi müsəlman öz iradəsini könüllü olaraq Tanrının iradəsinə tabe etdirir. Həqiqi sünni özünün və başqalarının iradəsini zorla ilahi iradəyə tabe etdirir. Həqiqi şiə isə ilahi iradədən öz prob­­lemlə­rinin həlli üçün istifadə etməyə çalışır.

Ağayar ŞÜKÜROV: Yaxşı səslənir, amma anlaşılması, xüsusən də qəbul edilməsi bir o qədər də asan deyildir. Bu kontekstdə Əmir Teymu­run şəxsiyyəti ilə bağlı Sizin bir qeydiniz də ilk baxışda bir o qədər də anlaşıqlı görünmür. Siz qeyd edirsiniz ki, Əmir Teymur həqiqi cəngavər idi, amma həqiqi müsəlman deyildi. Niyə? Nə üçün?

Şahin FƏRZƏLİBƏYLİ: İslamda düşüncə təmayülləri ilə bağlı Adil mü­əl­li­min ideyası ilə tamamilə şərikəm. Amma, mənə elə gəlir ki, bu ideyanı Əmir Teymurun və ya Ömər Xəyyamın adı ilə bağlama­maq da olardı.

Adil ƏSƏDOV: Müsəlman olmaq ilk növbədə müsəlman icmasına bağlı olmaq deməkdir. Əmir Teymur bir dəfə İsfahanın məhz müsəl­man əhalisinin qılıncdan keçirilməsinə sərəncam vermişdi. Çün­ki, dinə bağlı olmaqdan daha çox, Allaha bağlı idi və ilahi əzəməti öz içərisində duyurdu. İnsanın kamilləşdikcə ilahiləşməsi ideya­sı­nı tərənnüm edən Nəsimi həm də məhz Əmir Teymur ruhunun ifadəçi­si idi. Dini dünyəvi əsaslardan çıxış edərək anlayan din xa­dim­ləri və küt­lə Nəsimini məhz Əmir Teymurun vəfatından sonra məhv edə bildi­lər. Nəsimi cəngavər ruhunun tərənnümçü­sü, Əmir Teymur isə onun gerçəkləşdiricisi idi. Onların hər ikisi Allaha bağlı idilər, lakin müsəlman ümmətinə, müsəlman icması­na bir o qədər də bağlı deyildilər, bu nöqteyi-nəzərdən də həqiqi müsəlman deyildilər. Buna görə də, Əmir Teymur həqiqi müsəl­man olmadan daha çox, həqi­qi sünni idi. Hörmətli Şahin müəllim tərəfindən xatırlanan Ömər Xəy­yama qaldıqda isə, cəsarətlə təs­diq etmək olar ki, məsələ­yə mahiyyəti nöqteyi-nəzərindən baxıldıqda, əslində o da həqiqi müsəlman olmadan daha çox, hə­qi­qi şiə idi.

Ziba AĞAYEVA: Adil müəllim, Siz sünnizmi cəngavər dünyagö­rüşünün ifadəçisi hesab etməklə yanaşı, həm də şiizmi şəhərli dünyagö­rüşü­­nün ifadəçisi hesab edirsiniz. Bəs, Əli cəngavər deyildimi?

Adil ƏSƏDOV: Əli şiə idimi? Şiə – Əlinin tərəfdarı olmaq deməkdir. Əli­nin özü isə şiizmdən daha yüksəkdə dururdu. Əli haqqında tam qəlb açıqlığı ilə söyləmək mümkündür ki, o, həqiqi müsəlman idi.

Zakir QASIMOV: Doğru deyirsiniz ki, Əli şiizmin banisi olsa da, onun özü şiə deyildi. Bu, ona bənzəyir ki, İsa Peyğəmbər xristianlığın ba­ni­si idi, lakin xristian deyildi. Marks – marksizmin banisi idi, lakin mark­sist deyildi. Tamamilə doğru və orijinal mövqedir.

Adil ƏSƏDOV: Zakir müəllim yaxşı ki, bizi bir daha marksizm mövzu­suna qaytardı. Marksizm, xüsusən sovet marksizmi – yəni mar­ksizm-leninizm əslində Marksın nəzəriyyəsi deyildi, Leninin və ondan da daha çox Stalinin nəzəriyyəsi idi, daha doğrusu ideolo­giyası idi.

İlham MƏMMƏDZADƏ: Burada məsələ təkcə ideologiyada de­­yildir. Sosializm Sovet İttifaqında kütləvi şüurla, əh­vali-ruhiyyənin xüsu­siyyət­ləri ilə bağlı idi. Bu əhvali-ru­hiyyə Azərbaycana da yayıl­­mış­dı, bunun da öz izahı vardır. Əgər anlayış səviyyəsində analiz edilsə, hakimiy­yət və dövlət, hakimiyyət və əxlaq, əxlaq və hüquq və s. bu kimi anlayışlar şüurun heç bir səviyyəsində di­ferensial­laşdırıl­mır­dı.

Adil ƏSƏDOV: Bir sözlə, totalitarizm. Totalitarizm ona görə pisdir ki, insanı nəhəng dövlət maşınının bir «vint»inə çevirir. Lakin, bu vint funksiyasını həvəslə yerinə yetirən kəs üçün, bu funksiyanın özün­dən zövq alan kəs üçün isə bu funksiya heç də pis deyildir. Elə buna görə də mən totalitarizmdən demokratizmə doğru en­mə­nin deyil, daha çox totalitarizmdən aristokratizmə doğru yük­səl­mənin tərəfda­rıyam.

Tahirə ALLAHYAROVA: Belə olduğu halda, Sizin müsavata və Məm­məd­­əmin Rəsulzadəyə verdiyiniz səciyyə doğrusu məndə də nəsə bir etiraz yaradır. Rəsulzadənin siyasi fəlsəfəsi Dünya Ruhu­nun, si­ya­si nizamın dünyaya və cəmiyyətə zorakılıqla müdaxiləsi­ni deyil, onunla həmahəngliyi və həmrəyliyə nail olmanı nəzərdə tuturdu. Məmmədəmin Rəsulzadə özünün Əsrimizin Siyavuşu əsə­­rində belə yazırdı: «Nizam cəbr və zorakılıqla deyil, barış və ittifaqladır. Dün­ya­nın idarəsi nə çoxluğun ağalığından ibarət zor­ba­lıq, nə də azlığın itaətsizliyindən ibarət səlahiyyətlə deyildir. Nə cəbr, nə səlahiyyət… Mərkəzlə dairə arasında müvazinət olar­sa, çərxi-fələk aləmin arzu­sun­ca dönür, nizam olur. Çərxi-fələk hərbə-zorba ilə və ya əmr­lə dönmədiyi kimi, millətlə dövlətin vəzifələri bir-birini əksildici deyil, bir-birini tamamlayıcıdır.» Rə­sulzadənin siyasi fəlsəfəsini əks etdi­rən bu sözlərdən görünür ki, bu doktrina aristokratizmin tələblə­rinə cavab verir. Mənə elə gəlir.

Adil ƏSƏDOV: Rəsulzadə həqiqətə deyil, gerçəkliyə uyğunlaşmaq istə­yən və bu uyğunlaşmadan mümkün olacaq dərəcədə da­ha çox fay­da­lan­mağa çalışan bir siyasətçi idi. Onun siya­si instinktləri zadə­gan instinktləri deyildi, burjua siya­si instinktləri idi. Bu siya­si instinktlər həm də onun Müsavat partiyasında daşınırdı. Azər­bay­can Cümhu­riy­yəti adını alan siyasi nizam heç də zorakılıqsız barış və ittifaqla baş tutmamışdı. Nuru Paşanın və Qafqaz İslam Ordusunun cəbrə və zorakılığa qarşı zor işlətməsi nəticəsində baş tutmuşdu.

Ağayar ŞÜKÜROV: Siz yazırsınız ki, gerçəklikdən çıxış edən və gerçək­lik­dən faydalanmağa çalışan real müsavat nəzəriyyəsi Nəri­ma­no­va qəlbən yad idi. Məncə, əksinə Nərimanov daha çox gerçək­lik­dən çıxış edirdi.

Adil ƏSƏDOV: Razı deyiləm. Nərimanov romantik ruhlu idi, ide­al­dan çı­xış edir­di. Gerçəkliyi ideal səviyyəsinə yük­səl­də­rək ədalətliləş­dir­­mək­ əzmində idi. Nərimanovun ide­alı ədalət idi, Rəsulzadənin ide­alı isə hakimiyyət.

Firdovsiyyə ƏHMƏDOVA: Siz ədaləti, xeyirxahlığı bəzən zadəgana, çox zaman isə icmaçıya aid edirsiniz.

Adil ƏSƏDOV: Xeyirxahlığı mən birmənalı olaraq icma mədəniyyətinin başlı­ca əxlaqi keyfiyyəti hesab edirəm. O ki qaldı ədalətə, onun za­də­gan anlaşılması rəiyyət anlaşılmasından köklü surətdə fərq­lənir. Ədalətin zadəgan anlaşılmasının mahiyyəti ondan ibarətdir ki, əgər cəmiy­yətdə hər bir kəs öz layiq olduğu yeri, öz təbii təyinatı ilə müəy­yənləşmiş yeri tutursa, bu ədalətli cəmiyyətdir. Ədalətin rəiy­yət anlaşılmasının isə mahiyyəti ondadır ki, əgər hər bir kəs etdiyi yaxşı əməlinə görə müvafiq mükafatı alırsa, pis əmə­linə görə isə lazımınca cəzalanırsa, bu mükafatı və cəzanı verən kəs ədalətli­dir. Sosializm də, demokratizm də, ədalətin məhz rəiyyət anlaşıl­ması­na istinad edir.

Ağayar ŞÜKÜROV: Siz birmənalı olaraq vurğulayırsınız ki, demokratiz­mə qarşı yalnız aristokratizm qoyula bilər. Məgər bütün əhali aris­tok­rat­lardanmı ibarət olmalıdır?

Adil ƏSƏDOV: Qətiyyən. Bütün əhali aristokratlardan ibarət olmamalıdır və ola da bilməz. Aristokratizmin yeganə tələbi belədir: hər bir kəs öz təbii təyinatına uyğun fəaliyyətlə, öz işi ilə məşğul olmalıdır. Aris­­tokrat insanlara yalnız onların təbii təyi­natını tanıdan şəxsdir.

Əlikram TAĞIYEV: Hər kəs öz işi ilə məşğul olsa daha yaxşıdır. Bunun­la bağlı mən həm də Orteqa-i-Qassetin bir fikrinə də şərik çıxı­ram. Hökmdar filosofluq etsə, bəs dövləti kim idarə etməlidir? Bəs, filo­sof hökmdarlıq etsə, onun filosofluq etməyə vaxtı qalaca­qmı?

İlham MƏMMƏDZADƏ: Aristokratiyanın və demokratiyanın müxalif­liyi inandırıcı görünmür. Bu ideya sənayeyəqədər­ki dövr üçün (Pla­ton, Aristotel), sonradan isə XIX əsrin sonunda XX əs­rin baş­lan­ğıcı üçün aktual ola bilərdi. Amma indi həmin ideya Avropa şüuru tərə­fin­dən artıq dəf edilmişdir. Demokratiya haqqında ha­çansa danışır­dılar ki, bu – xalqın hakimiyyətidir, amma müasir qərb demok­ratiyası əs­lində elitizm (aristokratizm) və seçkililik prinsipi ide­yalarının vəhdətidir. Azərbaycanda siyasi praktika və şü­ur belə bir vəhdətin əhəmiyyətini hələ ki, mənimsəmə­miş­dir. Həm­çinin bizim fəlsəfə də siyasi problemin bütün dün­yada, bey­nəlxalq səviyyədə artıq qəbul olunmuş həl­linə etinasız ola bil­məz.

Adil ƏSƏDOV: Mənə elə gəlir ki, demokratizm, aristokratizmdən fərqli olaraq, bazar prinsipinə, «mən sənə – sən mənə» prinsipinə istinad edir. Hakimiyyətə sahib olmaq istəyən kəs öz proqramını irəli sürür və bu proqramda xalq üçün nəsə edəcəyini vəd edir və xalq da bunun əvəzində ona hakimiyyət verir. Aristokratizm isə təbii təyinat ideyasını istinad edir. Burada əvəz prin­sipi və müqavilə münasibətləri yoxdur. İlham müəllim, bir də onu qeyd edim ki, demokratizm dövlətin çoxsaylı izahlarından yalnız biri­dir. Mütləq­ləşdirdiyiniz Qərbdə bu belə qəbul olunur, sənaye­yəqə­dər­ki dövrdə də belə qəbul olunurdu, XIX əsrin sonunda XX əs­rin başlanğıcında da, indi də. Ən azı elə bu səbəbdən də, de­mo­kratiyanın, yaxud hər hansı bir siyasi doktrinanın heç bir əcnəbi nəzəriyyəsini biz bir ehkam kimi qəbul edə bilmərik. Xalqın mentaliteti, tarixi, ümumi inkişaf səviyyəsi mütləq diqqət mərkəzində saxlanılmalıdır.

Sabir RÜSTƏMXANLI: Lakin demokratik maarifçilik də bizə gərəkdir. Bunu da biz inkar edə bilmərik.

Adil ƏSƏDOV: İndi Qərbdən bizə təkcə siyasi demokratiya gəlmir. Qərb demokratik dəyərlərinin ümumi axını içərisində həm də bir sıra ey­bəcər­liklər, əxlaq düşkünlüyü də gəlir. Sabir müəllim, Siz necə, bü­tün bu eybəcərlikləri demokratiyanın tərkib hissəsi hesab et­mir­­si­­niz­mi?

Sabir RÜSTƏMXANLI: Qismən hesab edirəm. Lakin bu eybəcərliklər Azər­baycan gerçəkliyinə xalqın öz mənəviyyatın­da­kı boşluqlar nəti­cə­sində daxil ola bilmişdir.